Rede van den Minister-President Prof.Mr.P.3. Gerbrandy dd.8 Dec.1943
gehouden voor Radio Oranje (vrijwel woordelijke weergave).
Landgenooten. Wij kunnen ons voorstellen, dat U begeerig zijt zoo volledig
mogelijk te worden ingelicht omtrent aard en vorm van het gezag, dat in de
overgangstijd naar normale en stabiele verhoudingen in Nederland zal bestaan.
Hoewel de beginselen b bekend zijn, door wat H,M. de koningin U heeft mede
gedeeld in haar radiorede van £3 November j.l.; zal ik U ter uitwerking van
deze radiorede thans nog iets meer mededeelen. U zult echter begrijpen, dat
U langs radio weo ook van mij geen volledige uiteenzetting ontvangen zult;
reaeisn van veiligheid laten dit niet toe. Bovendien, te gelegener tijd ont
vangt U inlichtingen wat de regeering, in overleg met onze bondgenooten,heeft
ontworpen en die, over wat aller taak hierbij is, niet de rainste twijfel la
ten.
Voorop gaan twee algemeens richtlijnen, lo. Be nederlaag van onzen onder-
dr.kker en de terugkeer van h.L.de honing in en het kabinet geven &c.n ons va-
de ilana in huropa terug zijn eigen instellingen en de vrijheid.**In pers, ver
gaderingen en geschriften zal straks de openbare meening zich weer kunnen
Uiten, kerk, school, universiteit, provincie, gemeente, de staat zelf, zullen
bij hun aangelegenheden niet meer aoor een tiran worden belaagd en belemmerd.
Nu leeft bij velen, ook in Nederland, het besef, dat bij de terugkeer tot
waardige demo era ti sche vormen, niet alles bij net oude kan blijven. Omtrent
dit probleem wensclit de bestaande regeering geen richtlijnen aan te geven.
Individueels leden vmi de regeering en ambtenaren, die zich met deze vraag
stukken bezig houden, hebben daaromtrent een eigen persoonlijke opvatting,
maar het is de overtuiging van het bestaande kabinet, dat over uit vraagstuk
door net georganiseerde d.ederiandsche volk zelf in volkomen vrijheid zal moe
ten orden beslist. Bit zal niet v._ Hen onder het kabinet zooals uit thans is
samengesteld, ülke maatregel is zoo gesteld, dat over dit vraagstuk, bij la
ter aan te brengen blijvende hervormingen, niets is vastgelegd. Al haar be
sluiten zijn niets en n-ets anders don tijdelijke nood-voorzieningen.
£0. Beze noodvoorzieningen zijn noodig, omdat, veel erger dan velen zich
realiaeeren, huropa en ook ons mooie vaderland in overgangstijd in een toe
stand van spanning en nood zulle 11 verkeeren. om eenige voorbeelden te noemen.
moet ec-n ordelijke opruiming plaats vinden van boeven, die met den bezetter
hebben geheuld. Al de nog in stand gebleven fabrieken en industriën zuilen
ophouden ten behoeve van den vijand werk te verrichten, maar, dan zijn zij
nog niet plotseling overgeschakeld op andere activiteit, dit beteekent ont
reddering. Buizenden van huis en haard gevluchten, honderdduizenden moeten
uit buitenland of uit gevangenissen terugkeeren. Het regeeringsapparaat, po
litioneel en civiel, is ondermijnd. Noodvoorzieningen moeten er op berekend
zijn, deze toestand volkomen te beheerschen, er zal op het gansche volk een
veel zwaarder beroep worden gedaan, dan misschien velen verwachten. Bit kan
eenvoudig niet anders, omdat de nood dit gebiedt. Bovendien ligt alles wat
voorbereid is, onder de noodzaak, wat de groote geallieerde strategie nu een
maal vereisoht, in verband met de toestand in hurc pa. Alle maatregelen gaan,
gelijk H.k. reeds mededeeldeuit van en zijn ondergeschikt aan H.Ik. regeering.
Baar vindt U dus eenheid van leiding en eenheid in coördi neeren van maatre
gelen. Maar haar maatregelen kan zij alleen uitvoeren^met aller medewerking.
Om dit te bereiken, heeft de regeering op het oogenblik van bevrijding een
orgaan noodig voor de overgangstijd, die verloopt tusschen de bezetting en
het herstel van een normaal bestuursapparaat. Terstond zal ons land of het
deel daarvan dat vrijkomt, in "bijzondere staat van beleg" komen te verde
ren. In die staat van beleg beschikt de regeering over militair gezag. Bit
is niet het militair gezag als bedokld in de liet van 189Ö, het berust op een
bijzonder H.B.hetwelk kracht van wet heeft, regelende "de bijzondere staat
van beleg/df gedurende overgangstijd'1 en is ge teekend door li.LI.de iómingin en
gecontrasigneerd door alle ministers. Beze wettelijke regeling is getroffen,
omdat de wet van 1899 niet bere.cend is op de uitzonderlijke toestand, die
zich dan zal voordoen. Het uitzonderlijke ligt in twee feiten: lo. het vader
land zal, om zoo te zeggen, teruggewonnen v/orden en: er is de samenwerking
met onze bondgenooten.
