Kop van Noord-Holland aan slik
en zeewater ontworsteld
Kustlijn door vloeden teruggedrongen
Veelbewogen historie van het
oude eiland Huisduinen
Toonkunstkoor werkt mede aan
uitvoering te Alkmaar
Uit de geschiedenis van Den Helder (24)
BREGMAKI
Bus gecharterd voor
Helderse bezoekers
IN HET KORT
Openbare verkoping
van huizen
De zwakke dijken boden
weinig bescherming
JTJFSSJSZSSSiff
De Kop van Noordholland omstreeks 1300
Handel's „Messias" in de Grote kerk
PINDABRANDERIJ
POLDERWEG
Tussen haaks en kuitje
Beiaardconcert
DONDERDAG 17 DECEMBER 1953
DEN HELDER IS AAN DRIE ZIJDEN door water
omgeven. De stad wordt aan de zeezijde verdedigd
j?.0r .f.'n. zeer zware dijk, die het nochtans bij storm
1 wij s hard te verduren heeft. Wij kunnen ons voor
stellen dat „Jutters", en meer in het bijzonder die
genen, die m de laatste jaren deel van de bevolking
van Den Helder zijn gaan uitmaken, zich met enige
verwondering afvragen, hoe deze stad toch wel tot
stand is gekomen; hoe het hier is geweest in de tijd,
dat er nog geen dijken bestonden.
Een zeer nauwkeurig antwoord is daarop niet te
geven: tweeduizend jaar geleden bestond Nederland
geschiedkundig nog niet. Wij leren in de geschiedenis-
boekjes van de lagere school, dat honderd jaar vóór
Christus de Batavieren ons land binnentrokken. Ge
schiedschrijvers hadden deze Batavieren nog niet. Zo
komt het, dat wij voor gegevens uit de vroegste tijd
moeten putten uit schaarse bronnen van latere oor
sprong. Wat daarvoor is gebeurd weten wij niet, wij
kunnen er slechts naar raden.
Tal van historici hebben zich met de geschiedenis
van de Noordpunt van N.-Holland bezig gehouden.
Vrijwel ieder document, dat er betrekking op heeft,
is onderzocht. Maar dat er veel leemten blijven is zon
der meer duidelijk. Wij willen in dit artikel een
schets geven van de ontwikkeling van de Noordpunt
van Noord-Holland, samengesteld uit de ons ter be
schikking staande gegevens.
ZOUDEN WIJ in het bezit zijn van een kaart van het Noordelijk deel
van Nederland, zoals dit er bij het begin van onze jaartelling uitge
zien heeft, dan zouden we tot onze verbazing ontdekken, dat er geen
Zuiderzee bestond, er geen Waddeneilanden waren en dus ook geen
wadden, doch één uitgestrekt, aanééngesloten gebied met wat meertjes
en watertjes, terwijl de kustlijn verder in zee stak dan op het ogenblik
het geval is. Er is dus sindsdien veel land verloren gegaan, dat in de
latere tijd, toen de Hollanders hadden geleerd hoe ze het water van de
zee moesten bevechten, langzamerhand werd teruggewonnen.
Het ontstaan van de Waddeneilanden
en van de Zuiderzee kan gevoeglijk
worden toegeschreven aan stormvloe
den, die ook toen moeten hebben plaats
gevonden. In oude kronieken wordt
vermeld, dat het omstreeks het midden
van de twaalfde eeuw nog mogelijk was,
Wieringen en Texel te voet te bereiken.
Waarom deze Waddeneilanden niet
tegelijk met het achterliggende land in
zee zijn verdwenen? De r^nd aan de
stormzijde was hoog, de duinenrij bood
voldoende weerstand tegen het aan
stormende water, doch als er eenmaal
een bres was geslagen vrat het water
door en sleep de langzamerhand ont
stane geulen uit tot aanzienlijke diepte.
In de tijd na de stormvloeden, aan het
einde van de dertiende eeuw, waren er
meer Waddeneilanden dan nu: uit de
hierbij afgebeelde kaart blijkt, dat
Huisduinen op een eiland lag, evenals
het dom Callinghe. Het vasteland van
Noord-Holland begon pas bij Petten.
Voor ons is uiteraard vooral de ge
schiedenis van het eiland Huisduinen
interessant. Huisduinen heeft nimmer
aflatende strijd tegen de aanstormende
zee moeten voeren. Het kleine kaartje,
van de Noordpunt van Noord-Holland,
toont het dorp Huisduinen, aan zee ge
legen. Er waren toen nog geen dijken,
of tenminste nog geen dijken die sterk
genoeg waren om de zwaarste storm
vloeden te weerstaan. De mens beschik
te niet over het gereedschap en hei
materiaal om ze te maken. Dus was de
bevolking altijd aan het verdedigen Je
duinenrij werd met iedere sto"nvl?ff
smaller en smaller en pas als de dui
nenrij geheel weggevreten was werd <s
een dijk gelegd. Het is nog met eens
zo lang geleden dat voor het Badhotel
te Huisduinen een flinke strook sband
lag die doorliep tot bijna bij Kaap
Hoofd Uit gegevens van een kleine
eeuw geleden hebben wij kunnen op-
Sen dat er nog een smalle strook
duin lag bii Kaap Hoofd en het is dus
helemaal niet vreemd te veronderstel
len dat er langs het grootste gedeel.e
van de Helderse zeedijk duinen ge
legen hebben.
TN EEN OUD archiefstuk kunnen wij
lezen hoe bijvoorbeeld de St Pon-
tiaansvioed van het jaar 1552 heeft huis
gehouden.
Int ja er van Lil up Sinte .fon"
iiaens auont is tot Huysduijtien
sulcke affspoelinge van duijnen
geweest dat die selue duijnen ver
nielt ende affgespoelt zijn van cle
Noortzee achtten treden ofte aaer
SuïcTdat die groote, hooge zware
duijnen van Huysduijrien tciaer de
zee up gheen vijff roeden dage
Ucx an coemt) zedert tjaer van
Uilen ofte twaeluen doer tem
peest van de zee «tfW'cIouck
roe veel als een starek cIouck
halslager met een looden colue
slagen mag- Twelck bij rammge ts
hondert roeden ende meer
Deze oude taal is wel zeer apart. Wel;
licht kost het enige moeite het te oe
01'iinpn In het bovenstaande woicit vei
teld? hóe op de Sint-PinUaansavond in
het jaar 1552 zo veel van de duinen^
afgespoeld, dat ongev
18 passen
(gaans) in zee is verdwenen. Bovendien
«SyS«nr,ö~Vhej 'geweld ven de
Me (Se er S ov'r
vijftien meter strand tuss flinke
een afstand gelijk aan die een flinke,
sterke balslager met een loden
slaan, hetwelk ongeveer 375 meter ox
meer is.
,In htr de71 "AUerheilTgertvloed,
waarbij hei grootste deel van het dorp
rn dg verder naar binnen ge
legen duinen. Bij die ramp Urten aan
de HNmensenkhet K.'Toentertfe'ag
bet buurtje Helder een kilometer noor-
winiük van Kaap Hoofd. Hoeveel de „f-
s].!(r bedroeg dem nstreert het kaartje,
waarop de kustlijn van toen en die van
'10 of '12 duinen
nu, beide staan afgebeeld. Zuidelijk
van Den Helder was een groot stuk van
de duinenrij geheel weggespoeld in de
nabijheid van de Groote Keeten, wat
aanlaiding werd tot het leggen van de
Oldebameveltsdijk.
[)E NOORDKANT van Den Helder
werd aanvankelijk slechts zeer ge
brekkig beschermd. De eerste dijken,
die in de middeleeuwen gelegd werden,
bestonden uit lage, aarden wallen, die
aan de buitenkant hoogstens met zoden
waren belegd. Verbetering van deze
dijken bracht de bedekking met wier
zoden, een vette klei met de wortels
van het wier. Deze dijken werden
„wierriemen" genoemd, waarvan bij
voorbeeld de naam „Wierhoofd" af
komstig is.
Natuurlijk waren deze soort dijkjes
niet tegen het volle geweld van de zee
opgewassen en zijn voldeden dan ook
alleen op die plaatsen, waar voorland
of strand aanwezig was: zij konden niet
direct aan de afscheiding tu:sen land en
water worden r-'etd. want dan werden
ze ondermijnd. Om de wierriemen te be
schermen maakte men zogenaamde
krebbingen, rijen zware palen op
korte afstand voor de wierriemen in
zee, waarbij de tussenruimten tussen de
palen werden opgevuld met sparren
en stenen ter meerdere beveiliging. Dit
is in 1594 gebeurd. Later werden nog
..paalhoofden'' gemaakt om strand te
winnen of te behouden. Lange tijd heeft
dit dijktype standgehouden, totdat een
vijand optrad, de paalworm, waardoor
de veiligheid van het achterliggende
land groot gevaar liep. Daarom werd in
1749 besloten een dijk te maken, of
liever gezegd de bestaande dijk met
kei- en klipstenen te bedekken, tot
daar waar het dijklichaam op de bodem
van de zee rust. In 1774 kwam deze dijk
gereed.
VDIJ MOETEN ons de dorpen Huisdui
nen en Helder niet voorstellen als
plaatsen, die midden in vruchtbaar
land waren gelegen. Zoals wij reeds
zeiden vormde de duinenrij met wat
land er achter de enige „vaste grond".
Het grootste deel van de nu zo vrucht
bare landerijen bestond uit slik en
schorren, waar het zeewater bij vloed
vrije toegang had. Het Koegras was wel
een bestaande naam, hoewel de bewo
ners van Den Helder en Huisduinen al
tijd over het „Buitenveld" spraken.
Het schorren-gedeelte, dat het dichtst
bij de „vaste wal" lag werd het Brakke
Veld genoemd, een naam die we nog in
de Bakkeveldweg terugvinden. De
Brakkeveldweg is overigens een zeer
derd als vijf'.onderd meter zijn geweest,
onde weg. namelijk een deel van de
vroegere Slulsjesdijk of Nieuwlander-
dijk.
Doch keren we terug naar de dorpen
Huisduinen en Helder. Huisduinen is de
oudste van de twee: het bestaan blijkt
uit de Utrechtse Blaffert, dat is een
lijst van kerkelijke goederen, van het
jaar 1866. Het behoorde achtereenvol
gens aan de koningen van Friesland, de
graven van Holland en de graven van
Egmond. Het wapen van Huisduinen,
het tegenwoordige gemeente-wapen,
heet verleend te zijn door Koning Rad
boud II in het jaar 723, doch enig be
wijs daarvoor is niet te vinden. Huis
duinen, of Husiduna zoals het toen
heette, bestond geheel van de visvangst,
doch nam langzamerhand in betekenis
toe, vooral omdat zich er verscheidene
commandeurs en kapiteins ter Groen
landvisserij vestigden, die behoorlijk
bijdroegen tot de voorspoed van 'het
dorp. Zo komt het dat het in de zeven
tiende eeuw een eigen bestuur en een
eigen rechtspraak had.
Omstreeks de tijd, dat Prins Willem
V zijn oog op het Nieuwe Diep laat val
len als een veilige ligplaats voor
's lands schepen van oorlog, komt Huis
duinen in verval. De Groenlandvisserij
gaat achteruit en wordt tenslotte in de
Napoleontische tijd geheel opgegeven.
Langzaam wordt het dorp door Den
Helder-in-opkomst overvleugeld.
Den Helder dateert pas uit de tijd na
1500. De oorsprong van de naam is on
bekend. We komen het tegen als Tusi
of Thusenland, later als Helnere of
Hellere. Het was in het begin niet
direct een veilige woonplaats, want het
werd niet beschermd door duinen, doch
slechts door dijken, die nog zeer onvol
komen waren. Bij een stormvloed moes
ten de bewoners de wijk nemen naar
hoger gelegen plaatsen, zo ook bij de
Allerheiligenvloed, toen het gehele dorp
dat trouwens op een andere plaats
lag werd overstroomd.
In de Gouden Eeuw ,toen de vloten
van en naar Indië van het Marsdiep
uitzeilden, was Den Helder evenals
Oude Schild op Texel een pleisterplaats
voor de oorlogs- en koopvaardijschepen
dus het eerste en het laatste contact
met het vaderland. Grotere schepen
namen een ligplaats op de rede van
Texel, de kleinere vonden voldoende
beschutting in het Nieuwe Diep, dat
toen nog maar een smalle kreek was.
Ook Den Helder raakte in de zeven
tiende eeuw daardoor tot enige voor
spoed. Er woonden wat kapiteins van
koopvaardij en van de Groenland
visserij.
J)E GROTE ontwikkeling van Den Hel
der dateert uit de jaren na het gra
ven van het Noordhollands kanaal, dat
gepaard ging met het indijken van het
Koegras. Toen kwam er een ware toe
vloed van mensen, met als gevolg een
permanente woningnood. De huizen
verrezen op ongedieerde weilanden,
en arme mensen, die geen huishuur
konden betalen, bouwden in de omge
ving van Spoor- en Bassingracht hut
ten van alle mogelijke en onmogelijke
materialen. De verzameling hutten
kreeg in de volksmond de naam van
„Het Strooien Dorp", wel een voldoende
illustratie voor het materiaal, dat als
dakbedekking werd gebruikt.
De stad groeide toen werkelijk uit
zijn kracht. Hoe kan het ook anders.
Omstreeks 1800 telde Den Helder nog
maar drieduizend inwoners, in 1850 was
het al aangegroeid tot 10.000 en in 1870
tot bijna 20.000. Tot 1850 was het ver
boden, hier schepen te lossen, omdat
Den Helder deel uitmaakte van het „on
vrije territoir". Dat onvrije bestond
hieruit, dat langs de kust een strook
van twee kilometer breedte „verboden
gebied" was, kennelijk een gevolg van
het Continentale Stelsel, ter voorko
ming van smokkelarij. In dat gebied
mochten kommiezen alles in beslag
nemen, huizen doorzoeken zonder voor
afgaande toestemming, fabrieken moch
ten niet worden opgericht en magazij
nen voor opslag van goederen mochten
niet worden gebouwd.
Zelfs goederen voor eigen gebruik
mochten hier niet uit zeeschepen wor
den gelost. Wij kregen dus de figuur,
dat een schip eerst tot voorbij het on
vrije territoir moest varen, dus bijvoor
beeld naar Alkmaar of Amsterdam, en
dat van daar de goederen weer per
lichter of binnenschip moesten worden
teruggebracht, als zij voor Den Helder
bestemd waren.
De opheffing van deze belemmerende
bepalingen had natuurlijk een grote op
leving tot gevolg, zoals ook duidelijk
uit de bevolkingstoename tussen 1850
en 1870 blijkt. Toch was toen in 1870
het lot van Den Helder al bezegeld,
omdat een begin was gemaakt met het
doorgraven van Holland op zijn smalst
het Noordzeekanaal.
Den Helder en Huisduinen geven dus,
in politiek opzicht bezien, maar weinig
historie. Den Helder maakte naam in
1814, toen het als laatste vesting werd
overgegeven, doch verder is het hier
een geschiedenis van een eeuwige strijd
tegen de zee, en op zee. Want van het
Landsdiep uit zeilden de grote oorlogs-
en koopvaardijvloten. Van de rede van
Den Helder werd de tocht naar Nova
Zembla ondernomen en zeilde Van
Wassenaar van Obdam uit met zijn
vloot van honderdvijftig schepen, be
mand met 21.500 man en gecomman
deerd door zeven admiraals. Door de
eeuwen heen is de geschiedenis van dit
uiterst noordelijke puntje van Noord-
Holland met dat van de marine ver
weven: en dat zal zo blijven, zeker als
straks de nieuwe marinehaven gereed
is gekomen en alle schepen van oorlog
er een veilige ligplaats kunnen vinden.
Haersdief
WIF.RINGHBRLANT
Cfillinghe
Marsdiep
Petten
De Kustlijn, vroeger en thans
a?
Kustlijn 1571
Tegenwoordige kustlijn
1. Eerste kerk Huisduinen
2. Tweede kerk Huisduinen
3. Eerste kerk Den Helder
4. Tweede kerk Den Helder
J/V DE GROTE KERK TE ALKMAAR ivordt op Woensdagavond
23 December het oratorium „Der Messias" van Georg Friedrich Han
del uitgevoerd door het Alkmaar se Toonkunstkoor en het Provinciaal
Philharmonisch Orkest, onder leiding van Herman Zaal. Als solisten
treden op de sopraan Dora van Doorn-Lindeman, de alt Annie Iiermes,
de tenor Wiebe Draijer en de bariton Laurens Bogtman. Het kunst
werk leent zich uitermate voor een uitvoering omstreeks Kerstmis. De.
avond belooft één der hoogtepunten van het Alkmaarse muziekseizoen
te worden.
Wij vestigen de aandacht op dit
concert, omdat het Helderse Toon
kunstkoor nagenoeg voltallig zal mede
werken. De afdeling Den Helder van
de Maatschappij tot bevordering der
toonkunst voerde „Der Messias" reeds
uit in de Nieuwe kerk, met medewer
king van de toenmalige Haarlemse
Orkestvereniging, eveneens onder lei
ding van Herman Zaal.
Het is niet de eerste maal, dat het
Helderse Toonkunstkoor bijstand ver
leent aan de afdeling Alkmaar. De
omstandigheid, dat beide koren onder
dezelfde dirigent staan, is hieraan
uiteraard niet vreemd. De leden van
het Helderse koor stellen zeer veel
prijs op deze samenwerking, in de
eerste plaats omdat zij een monumen
taal concert tot stand helpen brengen,
in de tweede plaats omdat zij een
werk als ..Der Messias" graag voor
een tweede maal uitvoeren.
De veronderstelling ligt voor de
hand, dat er vele muziekliefhebbers
in Den Helder zijn, die overeenkom
stige gedachten koesteren. Andermaal
„Der Messias" beluisteren, en dat in
de bijzondere sfeer van de Alkmaarse
Grote kerk. Het afdelingsbestuur van
„Toonkunst" heeft hiertoe de moge
lijkheid geschapen door het charteren
van een touringcar. De bezoekers uit
Den Helder worden hiermee uit en
thuis gebracht. De bus vertrekt
's avonds om half zeven van het Sta
tionsplein. Belangstellenden kunnen
zich opgeven bij mevr. J. G. Denker-
de Groot (Javastraat 2, telefoon 3080)
of bij het reisbureau „De Komeet"
(Koningstraat 60, telefoon 2676), waar
ook toegangsbewijzen verkrijgbaar zijn.
(Advertentie, Ing. Med.)
Voor de buurtvereniging Tuindorp-
Zuid brengt de amusementsvereniging
,,'t Centrum" hedenavond in Casino het
programma „Tutti-frutti" ten tonele.
In Formosa houdt de afdeling Den
Helder' van de Nederlandse Vereniging
van Huisvrouwen vanavond een Kerst
bijeenkomst. Mevr. M. BackerBreed
uit Schagen zal „De klokkengieter" van
Anton Coolen voordragen.
De sociale werkster van Gezinszorg
Ned.-herv. gem. houdt op werkdagen
(behalve op Maandag) van 's morgens
negen tot tien uur spreekuur, en boven
dien op Dinsdag- en Donderdagavond
van zeven tol acht uur; 2de Vroon
straat 8, tel. 2469.
In Januari beginnen in de Vakschool
voor Meisjes cursussen in het naaien
voor huisvrouwen (huishoudelijke voor
lichting).
Hr. Ms. „Evertsen", „Kortenaer"
en „De Bitter" zijn gisteren in Nieuwe-
diép teruggekeerd.
Hr. Ms. „Cornelis Drebbel", die in
Rotterdam dienst deed als moederschip
voor de onderzeedienst, arriveerde gis
teren via het Noordhollands kanaal in
Den Helder. Op de Werf zal de „Cor
nelis Drebbel" enkele verbeteringen
ondergaan.
Het is morgen hoog water om 5.10
en 18.05 uur. en laag water om 11.40
uur. De temperatuur van het zeewater
was 8,2 graden Celsius.
Notaris A. M. Engelmann te Den
Helder heeft gisteravond in Folmosa
publiek vterkocht de volgende per
celen:
Huis en erf aan de Corn. Evertsen-
slraat no. 20, groot 83 c.A. voor f 1650
aan E. G. Smits q.q.; huis en erf aan
de Koningdwarsstraat no. 4, groot 85
c.A. en huis en erf aan dc Koning
dwarsstraat no. 6, groot 85 c.A. voor
f 5700 aan C. Bosch q.q.; woon- en
winkelhuis met erf aan de Govers-
dwarsstraat no. 14, groot 44 c.A. voor
f 1540 aan C. Bosch q.q., huis en erf
aan dc Violenstraat no. 32, groot 1 A
39 c.A. voor f 7110 aan P. Vermeulen
q.q.; huis en erf aan de Molenstraat
no. 40, groot 82 c.A. voor f 1576 aan
P. C. Bakker; huis en erf aan de Wii-
helminastraat no. 19, groot 91 c.A.
voor f 2330 aan J. J. Dito q.q.: huis en
erf aan de Basst.raat no. 62, groot 78
c.A. voor f 2051 aan G. Visser; huis en
erf aan de Goversdwarsstraat no. 17,
groot 43 c.A. voor f 950 aan C. Bosch
q.q.: huis en erf aan de Van Limburg
Stirumstraat no. 25, groot 75 c.A. en
huis en eoi aan de Van Limburg Sti
rumstraat no. 27, groot 74 c.A. voor
f 4440 aan P. Kalis. q.q.
Notaris C. H. Kingma heeft gister
avond, eveneens in Formosa, publiek
verkocht: het voortdurend recht van
erfpacht van het huis Boerhaavestraal
44, groot 2 aren 44 centiaren voor
f 8325 aan E. N. Heiligenberg q.q.
Vrijdagmiddag van half vier tot half
vijf geeft de stadsbeiaardier, de heer
Tj. Joh. Dito, weer een concert op net
klokkenspel van het Monument Neder
lands Reddingswezen. Hij brengt het
volgende programma ten gehore: 1. Een
lied van de zee (Hartog), 2. Komt allen
tezamen, 3. Zie aan de bomen lichtjes
stralen, 4. Kniel neder voor God's lief
demacht (Dom. Bertniansky), 5. Laat
de klokken luiden, 6. De ere Gods in
de natuur (Van Beethoven), 7. Varia.