en hun oude verhalen II Et re Dominerend z o i Aan deze machtige cultuurmonumenten verbonden de dichters hun dromen die wij sagen en legenden noemen 'OOG heffen zich bo ven onze oude steden en dorpen de torens 'der kerken. Als wij een stad van verre naderen is de toren der hoofdkerk de eerste die ons komt begroe ten en varende op zee of dwa lende over een vlakte binden die oude trouwe wachters ons turend oog en zij noemen door hun rijzige en markante gestalten de namen van hun gemeenten. Van de op bouw der torens in de middeleeuwen af tot in onze dagen hebben zij het stedesilhouet alleen beheerst met het hoge rijzige godshuis waarvan zij een onderdeel vormden. ook voor onze moderne steden Lievevrouwetoren van Amersfoort Deese is onse Dom De g"J ze zanger van Brecla Bij Sinte Cunera 's toren Lievevrouwetoren van Dordrecht De gevloekte klokken En hun toekomst? Huid socia NEDERLANDSE TORENS De Cuneratoren te Rhenen in zijn vooroorlogse pracht WANT nimmer volgden onze vade ren de kinderen der mensen van Babel na; de toren was altijd een versiering van de kerk en diende om de klokken hoog op te hangen opdat zij wijd en zijd hun bronzen stemmen konden laten klinken. Uitkijkpost en sterkte in dagen van strijd waren bijkomstige oogmerken; aldus kon de toren ook gebruikt worden. Waar hier en daar een profaan bouw werk van toren werd voorzien bijvoor beeld het vroedschapshuis daar hield men die, en dit zeker in de Noordelijke Ne derlanden. altijd in bescheiden proporties. In onze dagen echter heeft de mens naast dc heiligdommen voor de Allerhoogste ook nog tempels aan de vooruitgang gewijd, waarin de dienst aan Mercurius nauwgezet onderhouden wordt, zoals daar zijn: warenhuizen van monsterachtige afmetingen, stout ten hemel klimmende energiebedrijven en gigantische fabrieken. Deze doemen in hun kolossale gestalten boven de huizenrijen op, om met de torens der oude kerken te wedijveren in hoogte en aanzien. Nog altijd tevergeefs. Bekijk de steden maar op een flinke afstand: De beide edele Delftse torens winnen het nog gemakkelijk van de fabrieken, de twee Leidse hoofdkerken, die geen torens bezitten, rijzen breed en machtig nog boven warenhuis en talrijke fabrieken uit, Amsterdam, Maastricht, Groningen, Utrecht, overal In den lande zijn die oude cultuurmonumenten hoger en imposanter dan de bouwproducten van onze tijd alsof zij de kleine haastige men sen die de vooruitgang aanbidden voort durend naar den hoge willen wijzen. De machtige schone torens van Neder land! In dit Kerstnummer willen wij er enkele bekijken, mede om de oude ver halen aan sommige van die architectuur wonderen verbonden, legenden die wel niet tot de Kerstlegendenreeks gerekend kunnen worden maar waarin toch een verband met het Kerstfeest gemakkelijk geonden wordt. Heeft men niet te allen tijde in de symboliek directe en meer zijdelingse aanknopingspunten ontdekt waarbij de laatste dikwijls de toon bleven aangeven? Het is de toren die als deel van de kerk in de symboliserende legende dier kerk zelf nauw betrokken werd en vooral is de toren gaan meedelen in de symboliek van de klokken. De gelovigen zagen in de toren veelal een beeld van God zelf, Die in de psalmen immers „Ken sterke toren tegen het aangezicht van de vijand wordt genoemd." Ook is de toren een wachter die uitziet naar de dageraad, een die oproept tot gebed en offer, die vreugde uitzingt bij feestgetijden en klaagt bij rouw en droefenis of waarschuwt als er gevaren dreigen. De toren heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in het leven van de mensen die aan zijn voeten woonden DE kleine kerk die bij hem hoorde is verdwenen, hij staat wat eenzelvig alleen, deze prachtige vijftiende- eeuwse toren met zijn spits uit 1654. Uit de verte gezien doet zijn voorname ge stalte denken aan een hoge slanke Lieve vrouw die heur Jezuskindeke op de arm draagt. Jezus en zijn Moeder. De Amers- foortse toren brengt ons al heel dicht bij de centraal-figuren van het Kerst mysterie. Deze gothieke toren met zijn sierlijke achtkantige lantaarn heeft een bouwlegende aan zich verbonden. Eéns stond in de kapel der Mariabroe- derschap een mirakuleus beeld dat in 1444 door Geertgen Arents in het water was geworpen en er door Margriet Gijsen- dochter weer uitgehaald was. Met dit beeld nu geschiedde menigvuldige won deren. Zo werden op Kerstavond Anno Domini 1456 twee vissers op de Noordzee overvallen door een Engelse zeerover die hen meevoerde en opsloot in zijn kerker te Sandwich. In de ijzeren boeien geklon ken gedachten zij Onser Vrouwe t'Amers- foert. beloofden haar een bedevaart en ziet, hun boeien vielen af, de kerker werd door een onzichtbare hand ge opend, zij ontkwamen naar het strand waar een ledige boot gereed lag en voe ren door een gunstige wind voortgedre ven naar Holland. Het waren de offer gaven der pelgrims die de torenbouw mogelijk maakten. Een vrome zuster Geertruyd Willems zag in een visioen Onser Vrouwe die haar aanspoorde te ijveren voor een hoge schone toren bij de kapel. Maar de bouwmeester kon geen goed plan vinden, hij bad om een idee en tijdens zijn bidden zag hij plotseling zijn toren: Maria met het Kindeke op heur arm en hij gaf zijn torei^ de gestalte van het lieflijkste beeld dat 'er op deze aarde denkbaar is: Moeder en Kind. O vangt een oude Utrechtse kroniek aan, waarin verteld wordt dat hij wel van zevenentwintig dorpen en vlekken in de omtrek gezien kan worden en dat hij een zeker baken is voor de schippers die de Zuiderzee bevaren, deese onse Dom. Honderd en acht meter meten de, blijft hij de hoogste toren van ons land en iedereen, van verre en nabij kent hem als de machtige drieledige kolos waarvan de eerste steen in 1321 gelegd werd. Er is heel wat over te doen ge weest over „onse Dom". Ingetogen zielen waren het niet met zijn bouwheren eens. De wijze en heilige meester Gerrit de Grote schreef zelfs een verhandeling „Tegen de zondige Utrecht". Deze ge weldige toren moest de wereld lijke macht van de Stichtse bisschop pen verzinnebeel den en te weinig zou men aan Gods eer en glorie ge dacht hebben. De stem van Geert Grote ging verloren. Ook de legendevorming stond onder de invloed van dit hoogmoedig streven. Meester Thomas van de Dom getuigt er van, en wij, op Kerstmis 1952, moeten torenbouw van Midden in ons vaderland symboliseert de Utrechtse Dom de geestelijke macht van het bisschopsambt geliefde non was geworden. Thomas wierp zich op zijn arbeid om deze slag te ver geten, maar steeds verscheen de schim van de vermoorde bouwmeester voor zijn angstige blikken. Eindelijk zocht Thomas vergetelheid bij de wijnkan; hij werd een ellendig verworpen mens, die alleen in de bouwloods kwam wanneer hij eens nuchter werd. Op een avond vond een Dominicaner monnik hem in de goot lig gen, de priester nam hem mee naar zijn deze heilige dienst maagd, die ook martelaresse werd op het Kerstfeest dicht bij het stalle ken plaatsen. Want „Zijn oog is over degenen die Hem vrezen en zijn ge boden bewaren om die na te volgen". De gemalin van Radboud zag met lede ogen aan hoe deze vreemde allen geviel en hoe haai man en heer een minzaam oog op het meisje liet rus ten. Met een kame nier besloot zij haar te doden en toen Radboud op een kwade dag uitge reden was, grepen zij de onschuldige en wurgden haar met een sluier. Haastig begroeven zij het lichaam in de paardenstal en zeiden (le koning: „Toen gij afwezig waart zijn de vrien den van de maagd gekomen en hebben haar meegenomen". Maar het paard van Radboud weigerde om de stal te be treden en ook de paarden der knech ten wilden er niet binnengeleid wor den. Radboud groef in de stal en vond het lichaam der maagd. De boze vrouw en haar helpster ontgingen hun straf niet. Rad boud werd Christen en veranderde zijn huis in een tempel des Heren. Sint Wille- brord verhief later de relieken met grote statie, pelgrims kwamen, wonderen ge schiedden en de goede burgers van Rhenen bouwden ter ere der maagd een grote kerk en 'n hoge toren om de ge dachtenis aan Sinte Cunera in ons land levend te houden. Zij gaven Nederland 'n gothisch monument van grote waarde. Boze lieden meenden dat zij toch we) schrikbarend rijk moest zijn, overvielen haar en brachten haar om het leven. Zij vonden slechts drie penningen. De moor denaars werden ontdekt, gevat en voor de schepenen gebracht die hen ter deod veroordeelden. Sinte Sura voorkwam de executie en leidde de boosdoeners naar Rome waar zij vergiffenis van de paus kregen en naar Dordt terugkeerden. Een speciale aflaat stimuleerde de afbouw van kerk en toren. En wie denkt ook niet aan Claes Scou ten als hij die oud Dordtse toren ziet, een zoon van de aloude vermaarde Hollandse veste, Hollands eerste stede", die naar het heilige Land pelgrimeerde en een stuk van het heilige Kruis voor de paro chiekerk meebracht. Op Kerstmis is het goed over de kribbe heen naar het Kruis van Golgotha te schouwen. Ook de mid deleeuwers deden dat vooral in hun tal rijke „Levens van onzen Hete" waaruit zielen als Sinte Sura hun geestelijk voed sel gaarden en was ook zij niet een ware volgelinge van het Kerstkind door nederig heid en liefde die de Koning der Konin gen, voordat zij een zichtbare tempel voor Hem bouwde, eerst in haar hart een heiligdom ingericht had? 'EDEREEN weet wel dat hij een van de mooiste torens van ons land is, een uitstekend product van de Bra bants-Bourgondische gothiek en dat hij bij de grote of Onze Lieve Vrouwekerk behoort, maar in Breda en omgeving noemt men hem kortweg „de Bredase toren". In 1509 was hij voltooid, zijn oorspronkelijke bekroning ging door een brand verloren en in 1702 kreeg hij zijn tegenwoordige barokachtige helm die wel wat detoneert bij het flamboyant-gothieke torenlichaam maar er nu toch al weer twee en 'n halve eeuw mee vergroeid is. Hij heeft in dit opzicht het lot gedeeld van vele laat middeleeuwse torens die een renaissancistisch-barokke dekking Een der mooiste torens van ons land: De slanke, sierlijke Brabantse toren van de aloude Bredase veste BltiliÉ De hoge gothieke Lievevrouwetoren van Amersfoort herinnert die nabijwonen of van verre komen aan de Heilige Moeder met haar Goddelijk Kind convent waar Thomas zijn biecht sprak. De monnik beval hem zich terug te trek ken in het Sint Paulusklooster waar hij zijn ziel redde en in den Heer stierf. Zijn leerling, meester Jan van den Doem, zette zi.in werk voort en bouwde dc toren af. Na vele jaren strompelde er een oude ccbogen vrouw de poort M "innen cn vroeg naar meester Thomas die do jj' toren van Utrecht go- bouwd had. Men zeide n haar dat hij reeds lang fflWffjllSf' ter ziele was. In uiterste ^ÊÊÈSÈmsk vertwijfeling ging zij de donkere weg die ook lil Judas de verrader ge- S kozen heeft -]% j IET zo heel ver van I Utrecht en Amers- L T fort verwijderd, pi- nakelt de Cuneratoren van Rhenen naar de hemelkoepel. Hij heeft veel weg van de Lieve- vrouwetorendat schone kloeke sierlijke bouw werk opgetrokken tussen 1492 'en 1531, in 1897 en 1939 gerestaureerd, in 194U jammerlijk geschonden en thans weer opnieuw in de steigers. Hij draagt de naam van die echte Ne- derlandse en toch zo wei nig bekende Heilige Sinte Cunera, tot wier ere kerk en toren verrezen in het lage groene land aan de Rijn. maakt hij maar nader een be- NAFGEBOUWD I stompe indruk schouwd is hij een kloeke stoere reus, zonder veel praal, recht en slecht Hollands en men zou hem die vergroeid is met het Dordtse stadsbeeld, een Calvi nistische toren kunnen noemen. Hij heeft geen eigen verhaal maar deelt ook weer mee in de legende van zijn grote impo sante kathedraal. Gebouwd werd hij in ieder geval vóór 1457 en zijn fundering dateert al uit 1339. Sinte Sura was een eenvoudig arm Dordts meisje die dikwijls bij een boom kapelletje. dat langs de Merwe stond, kwam bidden. Op die plaats verscheen de heilige Maagd haar met het bevel een kerk te bouwen. En zij. de arme geringe, toog onmiddellijk aan het werk, hoewel zij slechts drie penningen bezat. Zij huurde drie metselaars die de bouw aan vingen en aan het einde van elke week een penning ontvingen. Evenals het olie vat van Serephta's weduwe verminderde ook de penningzak van Sinte Sura niet. het verhaal aanhorende weer opnieuw be seffen dat alleen zij die uit ootmoed herboren worden tot het Hemelse geslacht gerekend mogen worden. Heer Frederik van Blankenheim wilde bij de Domkerk een toren laten bouwen en daartoe liet hij van heinde en verre de bouwmeesters naar het Sticht komen om hem hun plannen voor te leggen. Een jongeman van Henegouwen, Thomas met name, trok in 1320 naar de stede van Utrecht. Hij had zijn verloofde Vaarwel gekust, zij had beloofd op zijn terugkeer te wachten. In Antwerpen ontmoette Thomas een oude bouwmeester die ook op weg naar Utrecht was. In goed ver trouwen toonde de oude architect hem zijn plan en Thomas, die zag dat dit plan beter was dan het zijne, doodde de oude man en ontstal hem zijn bestek, want hij wilde en zóu de opdracht krij gen. Thomas trok naar Utrecht en kreeg de opdracht. De bouw ving aan. De Dom begon te rijzen. Na twee jaren wilde hij voor een poos terugkeren naar zijn geboorteland toen hij vernam dat zijn Zij zou een koningsdochter uil Brittan- nië zijn geweest die met Sinte Ursula naar Rome pelgrimeerde en te Keulen aan de maagdenmoord ontsnapte. De heidense Radboud van Rhenen bracht haar naar het hof waar zij als dienst maagd leefde en de armen weldeed naar haar vermogen. Het beeld dat de legende schrijvers van haar schilderde is dat van een heilige Christenmaagd die in dee moed en dienstbare liefde en overgav» haar Heer volgt naar het voorbeeld van de Moeder des Heren zelf. Als de liturgie der Kerk een evangelist en martelaren bij de kribbe brengt, mogen wij zekei De foto's van Rhenen en Breda werden overgenomen uit de bekende Loosj es-uitgaven van Uitg.mij Schel- tema en Holkema. De Utrechtse Dom is naar een der torentekeningen van Anton Pieck uit een oud Kerstnum mer van de Haagsche Post en Amers foort is uit een der bekende Heem schutjes van Allert de Lange, A'dam. Breed en onwrikbaar $taat de Dordtse toren in het Hollandse waterland, Calvinistisch van aanzien, Rooms van oorsprong kregen. Maar weinige werden volgens de oorspronkelijke plannen afgebouwd, en waar dit wel gebeurde zorgde de bliksem of onvoorzichtige loodgieters voor een spits in andere stijl. Een prachtig voor beeld van een gothieke toren uit één stuk is die van Antwerpen, de fiere reus aan de Schelde. Als bijzonderheid willen we nog vermelden dat de Bredase toren een der eersten was die electrisch geïl lumineerd werd. Dit geschiedde bij de kroningsfeesten in 1898. Een electrische centrale bestond er toen nog niet, de stroom werd geleverd door een verplaats bare generator die op het Kerkplein was opgesteld. In 1928 schonk de Bredase bevolking hem een wonderlijk mooi carillon dat klonk als een orgel en het was een ge not om naar die grijze eerwaardige zan ger te luisteren. Helaas roofden onze „be schermers" ook deze beiaard en thans is de gemeente Breda weer aan het sparen voor een nieuw klokkespel. Wij denken ook aan de grote luiklokken van deze toren, de Roeland, wier randschrift ver telde: „Als ick luy op eene kant is tot Breda alarm of brant, als ick gaa op beide sijden dan is Breda in groot verblij den" en dat andere feministische uni cum onder de bron zen zangers „Die tot Breda in vreucht wil leeven, moet aan de vrouwen d'overhant geeven." En hebt U nooit ge hoord van de „Ver vloekte klokken van Breda"? Eigenlijk hoort de legende in Ginneken. in de Sint Laurentiuskerk thuismaar op een zekere dag heeft Breda dat verhaal geleend en wij moeten het met schaamte bekennen niet terug ge geven. Half sage, half le gende biedt dit oude verhaal een uiver middeleeuws verdichtsel waarm romantiek, gods dienstzin en de monie door elkan der geweven zijn. Jonkheer Walter van den Ulvenhout had Maria van Gra ve zeer lief maar zijn vader of hun beider ouders wil den van geen hu welijk weten. Wat stond Walter an ders te doen dan zijn beminde te schaken en een ge heim huwelijk te sluiten? Hij zette haar voor zich op het paard en voerde haar door een donkere stormavond naar Breda. De stadspoort was nog geopend, het uur van boomsluiten was nog niet aangebroken. Door de stille uitgestorven straten daverden de paardehoeven naar de grote kerk. Walter wist dat op dit uur een oude priester in het torenportaal voor een grote kruislievenheer zijn gebeden las. De jonge heer van den Ulvenhout trad met Maria de toren binnen en eiste van de oude geestelijke dat hij hen in het huwe lijk zou verbinden. De priester echter weigerde omdat hij wist dat Walters va der zijn toestemming weigerde. Hevig te leurgesteld en toornig greep Walter wild om zich heen en klauwde de klokketou- wen vast. De priester voorzag wat er ging gebeuren, bezwerend hief hij zijn handen op en kreet: „In de Naam des Heren, laat af, de klokken zijn nog niet gewijd!" Maar heer Walter schier zinneloos van woede greep de dikke touwen vaster beet. Ook Maria schreeuwde: „Laat af; houd opWalter!" Het was reeds te laat. Walter trok en trokEn dit was het ogenblik waarop de duivel gewacht had, want zolang men ongewijde klokken maar rustig op hun stoel laat hangen heeft hij geen macht over hen. Nauwelijks echter klonken daarboven de eerste tonen de galmgaten uit of de duivel vloog de toren binnen, greep zijn prooi vast, voerde de klokken met zich mee en wierp hen in de Mark op de plaats waar nu de Dui velsbrug ligt. Wie daar ter plaatse op Kerstnacht voorbij komt en goed luistert, kan hun klagelijk noodgeklep nog horen. Maar, als om voor het niet teruggegeven verhaal toch enige restitutie te doen, luid de men op Kerstvooravond in Breda de grote zware klokken die een blij Gloria aanhieven. En dat feestelijke gelui was toch ook in Ginneken te horen. Zij worden oud, onze torens en min of meer invalide. En dat is onze zorg: de oude torens en kerken behoeven over het algemeen dringend restauratie. De nalatigheden van onze voorgeslachten d;e herstel achterwege lieten of het onvakkundig uitvoerden wreken zich thans allerwege: De Haagse Sint Jacob staat in de steigers, Breda is in een geduchte restauratie, de oude kerk in Amsterdam staat op in storten, de^ Geertekerk van Utrecht ligt al in puin? enz. Rijksmonumentenzorg kan ongeveer drie millioen per jaar uit geven en vele torens en kerken moeten hoognodig gerestaureerd worden. Ge meenten en particulieren moeten het hunne bijdragen, maar pr zijn zoveel noden, de woningbouw kost al schatten en die gaat vóór! Toch moet er gered worden wat nog te redden is, de aller noodzakelijkste voorzieningen het eerst. Want kunt U zich Nederland voorstellen zonder zijn zingende torens" Neen, wij die toch al zo horizontaal denken, moeten een hulpmiddel hebben om onze blik om hoog te richten, naar het kruis dat de torens zegenend over ons land heffen J. V. A bonnemen tsprijs week. Inclusief minimum f2.50 familieberichten korting Direct Bankrelatie: Ned tel. 4243 en Grot» tel 2046 K 2200 Schagen. Ged. VATICAANSE Kerstmis heeft Zijn gebraikel In een magistr algemene same wezen op de leven, waardoc vele landen koi nistratieve app soonlijkheid in werklozen, ziel komen daardoc Paus een beroe persoonlijke huwelijk, gezir sregeven waard der armen het medewerking staal het eerste ledige tekst te het derde en „Levate capita appropinquat red» Heft Uw hoi want Uw verlossin 21, 28) Deze zegt diging van de god bestemd voor de waarop Hij opnieu terugkeren „met majesteit (t.z.p. gestalte van Oppe gesprek met de op te nemen, wol liturgie in de her: lovigen teruggeroe gericht als uitnodi zweem van angst schudden en in reidvaardig de wachting op te Kerstnacht opnieu baring van de g en barmhartigheic hoogste God (vgl leeft en naar all» straalt vanuit de van Bethlehem. Deze zelfde uw blik omhoog de zon van de h< vandaag ook tot ken als een vade gelukwens aan u zonen en dochte zoete mysterie ve lijke Kerstfeest u gen om te voltooiE delijke Kerstkind te is begonnen; m< schittering van de als een voorbode trouwen en gegr» ging weerspiegeld harten, die meer dit vertrouwen diging dorsten, t deze beide waarli. welen tevergeefs de dorre aarde. Het droeve en verdrukt Maar Wij richt» rijke wens vóór a de armen, tot de hen, die om wel'k droefheid zuchten haast afhangt var hoop, dat hun ka geblazen en van hulp, die men hu schaffen. Hoe overgroot die geliefde kinde: koor van beden ei hulp, verre van die mate, die d sinds de wereldoc lopen jaren met r wachten, houdt a soms nog toe vai gende en veelvuli richt zich tot Ons zeggen uit alle reld en verscheur om de angsten en openbaart. Een c heeft Ons reeds g wanneer wordt m in een bepaald la toestand zich ver toch op voorberei» misschien vanuit nieuwe rampen m de en nieuwe no< meld. Hoe zwaar houdelijke smart» kinderen Ons dar kunnen drukken, de goddelijke Me» beter cor vestrun det,vado et Uw hart zij niet o vreesd.Ik ga kom terug" (Jo. 1 een krachtige naar best vermog

Kranten Regionaal Archief Alkmaar

Noordhollands Dagblad : dagblad voor Alkmaar en omgeving | 1952 | | pagina 16