Kersisfeer in "VoitdeFs „GijsbrecW
3
i
EEN SPEL OP „G0DTS GEBOORTEFEEST"
8
1
s
HET NEDERLANDSE
M
Eeuwenoude
nog steeds in zwang
m
dtiscomrennz \s ons qwmm,
ysairiem GetRouwe syB.
dfiiKefeRwefiu pissine.^
SjjnVoetbenswaRendicwiie cour
^oen hi) Begonsrtegane,
ende aitooswas SjjntoKen blooe
endeiuttei. baMs liyane..
deus eteuns ta pisssaroe.
syn GRDOt^Rmoeie maect ons Riictse,
AathBeftonssynniinnG ge^aen.
\^T)li6fto6ncorBtmiet,g6RU3ten,
zustfcR van MRBasai&el
4
m
eeuwige deLiefdeRUhste i]jt
Eigen karakter
en sfeer
PAG. 8
ff
M
E ..GIJSBREGHT'
j is genoemd het spel van Amsterdam's val
en toekomstige glorie, het spel van de zoete pijn der huwe-
lijksliefde, van kloek verweer tegen mensen en deemoedig
buigen voor God en in de laatste jaren kreeg het er een
betekenis bij: „het spel der contra-Reiormatie".
Want het is een stralende uitbeelding van het oude geloof,
voor het eerst opgevoerd in een omgeving, die gebroken
heette met de Moederkerlt. Iedere toeschouwer is naar huis
gegaan met de naklank in zijn oren van wonderlijk schone
woorden, die meermalen ontleend waren aan de gebeden der
Kerk; hij had taferelen gezien, die herinnerden aan de Roomse
liturgie. En daarom hebben de felste bestrijders van het oude
geloof, predikanten en kerkeraden, de „Gijsbreght" zo hard-
nekkig bestreden.
De ..Gijsbreght" is een
Kerstspel
Over Vondel's treurspel
..Gijsbreght van Aemstel"
is zoveel geschreven en
zoveel hooggestemde be-
schouwingen zijn er aan
gewijd, dat men bijna
bang is om er iets ge-
woons over te zeggen.
Toch wijdt onze medewer-
ker er enkele belangwek-
kende Kerstgedachten aan.
PJi
KERSTMIS IN ENGELAND
Ondergrondse klokken
De schrille tegenstelling
DEZE BALLADE is van een onbekend nonneke van de zusters Tertiarissen van
Barbara-Dael of Eikendonk bij 's-Hertogenbosch.
Het drama in de Kerstnacht
HET IS met het Kerstlied in onze dagen al precies zo gesteld
als met vele oude gebruiken en gewoonten, die van ge
slacht op geslacht onder ons volk leefden: heel veel schoons
werd vergeten en slechts met moeite gelukt het de mens weer
ontvankelijk te maken voor datgene, wat eeuwen lang anderen
ontroerde.
Ook de echte Nederlandse
Kerstliederen zijn prach-
tig en doen voor de bui
tenlandse hoe mooi
overigens niet onder.
Onze medewerkerde mw
sicus W. Schreurs, vertelt
hierover.
Kerstmis voor zieke
militairen
i
y
f
I
t
I;
t
D
Had Oldenbarneveld niet gezegd,
dat de schoonheid van ae katnoiieice
puctuigheden macbtig genoeg zou
zijn om alle Neaerianaers tot de
Moederkerk terug te trekken als ze
vrij was in haar godsdienstoeleningV
Daarom heett de Gereformeerde
Kerkeraad de vrees uitgesproken,
„dat bet stuk er helemaal op uit zal
iopen, dat het Pausdom er smake-
lijk door wordt gemaakt. De „Gijs-
breght" zou voor de eerste maal
vertoond wordsn bij de opening van
de nieuwe Schouwburg op de Twee-
de Kerstdag 1637. Maar de kerke
raden trokken naar Amsterdams
burgemeesteren, betoogden dat het
stuk een doorlopende „verheerlij-
king van de superstitien der papa-
rye" was en drongen aan op een
verbod. De heersende wrijving tus-
sen stadsregering en kerkeraad was
er borg voor, dat de klagers geen
volledig succes zouden boeken, ech-
ter met het oog op „zekere kringen
die achter hen stonden", deden de
burgemeesters een kieine concessie.
De ..Gijsbreght" zou niet op de
Tweede Kerstdag worden opgevoerd
tot m6er waren ze niet bereid.
Een goede week later, 3 Januari
1638, volgde de premiere en elf her-
halingen volgden binnen twee
maanden.
„Het geheel doet zo Rooms aan
als een altaar, dat werkelijk in het
stuk voorkomt, al heeft het nog
geen dienst te doen", heeft Gerard
Brom eens gezegd. Vooral nu de
godsdienstige toestand der 17de
ceuw door Rogiers meesterwerk in
de belangstelling is geplaatst, wordt
op de Roomse kleur van da „Gijs-
breght" de nadruk gelegd en hoe
het past in het kader der katho-
lieke herleving.
Temidden der hooggestemde be-
spiegelingen en fraai uitgewerkte
commentaren wagen we echter de
eenvoudige constatering. dat de
..Gijsbreght" een Kerstspel is, dui-
delijk de kenmerken daarvan draagt
en ook zo door Vondel word be-
doeld.
Want in het Kort B"grip staat
duidelijk: „Te middernacht, zijnde
Kerstnacht eer de maan op en ter-
wijl de burgerij zonder argwaan ter
kerke opgetrokken is" begint het
stuk. Als spel op ..Gods geboorte-
feest" heeft Vondel het bedoeld met
de tragische tegenstelling tussen de
vrede van de Kerstnacht en de strijd
waarin „d'aloude stadt gaet te
gront".
Het gehele Kerstgebeuren bele-
ven we in de Gijsbreght, vanaf de
aankondiging van „Gods geboorte"
BIJ DE PLAAT HIERNAAST: Ter~
wijl in de stad Amsterdam in de
Kerstnacht de strijd onthrand is, vie
ren in de kapel van het Klaerissen-
klooster Bisschop Gozewijn en de
zusters het jeest van God's Geboorte.
KERSTMIS is in Engeland steeds
met bijzondere vreugde gevierd
en met een bepaald gevoel voor
feestelijkheid, dat er groter is dan
in wclk Europees land ook zo
hebben buitenlandse bezoekers het
door de eeuwen heen steeds opge-
merkt. Nog aUijd is het een van de
opgewekste nationale feesten.
In die dagen trekken de „mum-
mers", jongens en mannen, vermomd
in typische traditionele kledingstuk-
ken. door de dorpen. Zij worden
aangevoerd door de in het rood ge-
klede Father Christmas en voeren
een oeroud spel op: St. Joris, pa-
troon van Engeland en zinnebeeld
van christelijke dapperheid. verslaat
na een lange twist op rijm de
Draak. Dit is het symbool van de
machten der duisternis, welke op
zinnebeeldige wijze worden versla-
gen door de geboorte van het God-
delijk Kind.
Ook gaan nog altijd kieine meis-
jes van huis tot huis met „Milly"-
dozen. ..Milly" is afgeleid van ,.My
Lady" en duidt op O. L. Vrouw. In
diedozen dragen zij twee kieine
poppen O. L. Vrouw en het God-
delijk Kind die met zorg en veet
smaak tegen de kou zijn aange-
kleed. Evenals de „mummers" zin-
gen deze meisjes Kerstliederen en
worden door de mensen goed ont-
haald op geld en lekkernijen, waar-
onder ,.mince pies" ovale en ge-
kruide gebakjes. De ovale vorm
herinnert aan het Kribbetje. de
kruiden aan de specerijen, die de
drie Koningen meebrachten.
Te middernacht beginnen dan op-
eens in een uitbarsting van vreugde
alle kerkklokken te luiden. alhoe-
wel in Dewsbury (Graafschap
Yorkshire) te midden van al het
vreugdegelui een doodsklok klept.
Dit wordt „des Duivels doodsgelui"
genoemd. omdat Satans rijk tenein-
de was toen Christus werd geboren.
Overal zingen Kerstzangers oude
Engelse Kerstliederen als de katho-
lieken naar de Middernachtmis
gaan. Deze mooie oude liederen, die
behoren tot het liefelijkste dat ooit
in de Engelse zangkunst tot uiting
is gebracht, worden meer en meer
in onze kerken gezongen en ook in
de radioprogramma's zijn ze zeer
populair.
Vaak is er een verhaal aan het
luiden van de klokken verbonden.
Nabij Raleigh in Nottinghamshire
is er een plaats, waar je op Kerst
dag heel diep onder de grond zacht
klokgelui kunt horen als je je oor
op de grond te luisteren legt. Een
legende vertelt dat op die plek hon-
derden jaren geleden een dorp met
kerk en al bij een aardbeving door
de aarde werd verzwolgen. Wie in
de Kerstnacht nabij Shrewsbury het
meer van Bomere oproeit en zich
zeer rustig houdt. aldus luidt een
ander verhaal kan daar diep on
der water de zilveren klank van een
klok horen. Gezegd wordt, dat dit
het Sanctusgelui is in een kerk, die
heel lang geleden tijdens de Mid
dernachtmis door een overstroming
van de Mere onder water verdween.
Dp Engelse traditie heeft veel van
zulke legenden bewaard. Zo is e?
ook een over de Heilige Doom van
Glastonbury, in Somerset. Toen St.
Jozef van Arimathea het Heilig
Land verliet om het woord van
Christus te verkondigen, bereikte
hij Engeland. Hij werd bekoord door
de groene velden van Glastonbury
en stak er zijn staf in de grond om
de plek aan te duiden, waar hij
voortaan zou wonen. De staf al
dus de legende schoot wortel en
groeide uit tot een grote doorn-
struik. waarin ieder jaar om twaalf
uur in de Kerstnacht een sneeuw-
witte bloem opbloeide. precies op
het geboorte-uur van Christus. In
vroeger dagen. toen in de onmiddel-
liike nabijheid een beroemde Bene-
dictijnerabdij was. vormde deze
doornstruik een aantrekkingspurit
voor massale Kerstbedevaarten. De
pelgrims knielden er om heen in
het schijnsel van ontelbare kaarsen.
Dit gebeurde tot in 1908.
Eens behoorde het ook tot de
Kerstgebruiken, dat in de Engelse
kathedralen en abdijen een ..Kerst-
bisschop" of „Kerst-abt" uit de
koorzangers of leerlingen van de
kloosterschool werd gekozen. Nog
zijn er mensen. die zich herinneren.
dat dit geschiedde in de Benedicts -
nerschool te Downside. Zo'n jonga
abt of bisschop had het een paar
dagen lang voor het zeggen: de ech-
te abt of bisschop en hun onderge-
schikten moesten hem in alles ge-
hoorzamen. Het was een hele eer
voor een schooljongen, wanneer hij
door zijn medeleerlingen tot „Kerst-
abt" werd gekozen. Tezamen met
andere oude gebruiken is ook deze
traditie uitgestorven, maar de Kerst
liederen. de Middernachtmis. de
Kribbe en de geest van het Kerst-
kind houden nog steeds de traditio
nele Engelse Kerstvreugde in stand.
tot het ..Nunc dimittis" van de oude
Simeon op Maria Lichtmis.
Onmiddellijk na de monoloog,
wagrmee de ..Gijsbreght begint.
komt Vader Willibrord, de abt van
het Karthuizer klooster, de heer van
Aemstel gelukwensen met de af>
tocht der vijanden, tegelijk zegt hij
dat men nu met zang en spel „het
alderhooghste feest en heiligh jaer-
getijde kan vieren, ter ere van Ma-
rye, de zuivre moedermaeght en
Christus hare Zoon".
De gevangen Vosmeer verhaalt
dan hoe de vijand juist in de Kerst
nacht, als de burgerij ter kerke was,
een dam van rijshout wou werpen
in de gracht om zo een weg naar de
eerste poort te krijgen. ,.Maar de
vijand is in onderlinge verdeeld-
heid afgetrokken". en de misleide
burgerij en bezetting menen cnge-
stoord het Kerstfeest te kunnen
vieren, waartoe de eerste der be
roemde reien die der Amster-
damse maagden, hen oproept:
„Nu stelt het puick van zoete
keelen.
Om daer gezangen op te speelen
Tot lof van Godt
op Godts geboortefeest."
In het tweede bedrijf zien we de
schrille tegenstelling: buiten de stad
wordt de val van Amsterdam tot in
bizonderheden voorbereid; Vosmeer
bericht dat hij volkomen in zijn op-
zet is geslaagd en het schip met
rijshout, waaronder soldaten, binnen
de stad kreeg. Willem van Egmond
en Dirk van Haarlem gaan naar het
Karthuizer klooster om daar soldaten
verbergen vergeefs is Vader Wil-
librord'S bede om u il-tc i..Men
opent nu geen poort. 't Is Kerstmis
't klooster viert Godts vrolijcke
geboort; de hooghste feest van 't
jaer". De inlegering gaat door: Bui
ten de stad en in de Karthuize ligt
de Kerstnacht reeds aen stucken".
Maar binnen de wallen is nog de
rustige zekerheid van bevrijding en
van een ongestoorde Kerstviering.
uitgesproken in de wondermooie rei
van Edelingen:
„Wij, edelingen, blij van geest
Ter kerke gaen op 't hooghste
feest
Den eerstgeboren Heilant groeten
Een knielen voor de cleene voeten
Voor 't kint, waervoor Herodes
vreest.
met de beroemde woorden:
„De hemel heeft het kleen
verkoren
Al wie door ootmoet wordt
herboren
Is van het hemelsche geslacht."
Terwijl het volk in de kerken was
is de vijand, geholpen door de bin-
nengesmokkelde soldaten, in de
stad gekomen en „de Kerstnacht
heeft gediend tot dit verraeders-
werck". Gijsbreght weet nog. van
niets en tracht Badeloch te overtui-
gen dat haar beangstigend droom-
gezicht bedrog is, dan komt Broer
Pater met de kreet „Te wapen!"
de stad is strijdtoneel geworden en
ook hier ligt de Kerstnacht aan
stukken.
Subliem en' ontroerend tegelijk
klinkt dan de rei der Klarissen:
„0 KerSnacht, schoonder dan de
dagen".
De Klarissen, weldra -zelf ver-
moord, beschrijven de dood der On-
nozele Kinderen: eindigen met de
troostwoorden:
..Bedruckte Rachel, staeck dit
waeren;
UW kinders sterven martelaeren,
En eerstelingen van het zaet,
Dat uit uw bloet begint te
groeien,
En heerlijck tot Godts eer zal
bloeien,
En door geen tiranny vergaet."
In het Klarissenklooster is het
nog Kerstnacht, vermoedelijk heeft
Vondel hier de Kieine Uren van het
Officie willen uitbeelden, bisschop
Gosewinus staat voor het altaar en
keert zich om. Hij spreekt over het
naderend einde van Amsterdam, de
vijand kent geen medelijden en is
als een verscheurend dier, dat
moordt uit bloeddorst. Wat hem
betreft „hij is bereid zijn bloed te
offeren opt alderhooghste feest van
Godts geboort", maar de maagden,
vooral Clarisse van Velzen, dreigt
een erger lot. Daarom dringt hij aan
op hun vlucht nu er nog kans is.
Maar de zusters blijven, ze willen
de oude bisschop niet alleen laten.
Gosewinus berust, tooit zich met de
bisschoppelijke gewaden en waagt
om de lofzang van Simeon te zin
gen:
„Vergun o Godt, op zijne bede
Naer uw belofte, uw knecht
verlof;
Op dat hij reize in ruste en vrede
Omhoogh naer 't hemelsch
vredehof."
Gijsbreght komt dan om alien tot
vluchten aan te sporen, maar ze zijn
bereid op „Godts geboortefeest te
sterven". Bijna onmiddellijk na zijn
vertrek wordt de bisschop met de
zusters door Witte van Haemstede's
benden overvallen en schandelijk
vermoord.
Nu ligt de „Kersnacht geheel in
stucken", klaagt Arent van Aem
stel, en het laatste deel van het
drama wordt beheerst door de liefde
tussen Gijsbreght en Badeloch en
Be huwelijkstrouw vindt een weer-
galoze vertolking in de rei der
Burghzaten:
„Waer wert oprechter trou
Dan tusschen man en vrou
Ter waerelt ooit gevonden?"
Meer dan drie eeuwen is de"
..Gijsbreght" het Nederlandse volk
dierbaar geweest, tijdens Vondel's
leven werd het 121 maal opge
voerd en na die tijd bleef het
repertoire houden. Soms werd het
vlak voor Kerstmis gespeeld,
soms op Kerstavond. sinds pirn.
1850 steeds op Nieuwjaarsdag
dat het een Kerstspel is heeft
Eduard Verkade begrepen, die de
..Gijsbreght' in 1930 als een my-
steriespel ten tone bracht.
Het Kerstgebeuren is door Vondel
nog eens beschreven, maar vol her-
inneringen aan de geheel enige
Kerstsfeer van de ..Gijsbreght"
als hij in zijn ..Bespiegelinsen over
God en Godsdienst" het Evangelie
van de Nachtmis in verzen omzet.
gebruikt hij- beelden uit de reien
van maagden en edelingen.
Het Nederlandse Kerstlied heeft
op vele plaatsen en in vele gezin-
nen grotendeels het veld moeten
ruimen voor liederen van buitenaf
tot ons gekomen, die, hoe mooi ook
van inhoud en hoe goed vaak ver-
taald, toch het echte Nederlandse
karakter missen. Geldt dit ten op-
zichte van 't wereldse volkslied, ook
met de Kerstliederen zijn we min
of meer op het spoor van de im
port geraakt met liederen als „Er
is een roos ontsprongen", „Te Beth
lehem is geboren", ..Stille Nacht",
„0 Sanctissima", „Adeste Fidelis",
„Noel", e.d. en dat in een land,
waar het Kerstlied zo heeft ge-
bloeid als nergens ter wereld. Een
schrijver heeft eens gezegd „De stijl
is het costume van de gedachten."
Waarom zouden we dan ook eigen-
lijk onze meest verheven Kerst
liederen, met de Kerstgedachten tot
uiting brengen in buitenlandse
„stijl"? Breng stijl in uw Kerst
viering en doe zo mogelijk een
keuze uit. op dit gebied prachtige,
liederen van eigen bodem.
Vanaf de 14de tot de 20ste eeuw
heeft het Nederlands Kerstlied zich
in verschillende richtingen en gen
res ontwikkeld. Daar zijn de dog-
matische of beschouwende liederen,
waarin de grote feiten van de Ver-
lossing worden uiteengezet of over-
wogen zoals in „Het is een dach
van vrolicheden", „Waar is die
dochter van Sijoen". Vervolgens
hebben we de verhalende of epische
liederen, die vrij nauwkeurig het
Evangelie-verhaal volgen, b.v. „Een
kindeke is ons geboren". Dan ko-
men nog de stemmingsliederen,
meer lyrische Kerstliederen, waar
in de persoonlijke gevoelens meer
tot uitdrukking komen naar aanlei-
ding van het Kerst-Mysterie. Onze
oudste Nederlandse Kerstliederen
stammen uit de llde eeuw, vanaf
1350-1450 was er het ongekunstelde
lied der gemeenschap. De tijd tus
sen 1450 en 1525 brengf het meer
kunstzinnige lied der gemeenschap.
Van 1525 tot 1600 hebben we de
laatste periode van 't Middeleeuwse
geestelijke lied. De 17de eeuw
brengt ons de Renaissance en de
vroege Barok, in de 18de eeuw is
er een achteruitgang te constate-
ren wat het gehalte betreft. Eind
18de en 19de eeuw. brengt de tijd
van de rhetoriek. In de 20ste eeuw
is er weer een opleving en ver-
nieuwing te bemerken.
Het oudste lied
Nu iets bijzonders over enkele
Kerstliederen uit de verschillende
perioden. Het oudst bekende Kerst.
lied van Nederlandse bodem da-
teert uit de elfde eeuw. Het ,.Nu
sis uns willekomen", tekst llde
eeuw muziek 14de eeuw, komt on
der dezelfde titel later in de 15de
eeuw: ,,Nu syt willekome", „Het is
een dach van vrolicheden" is uit de
14de eeuw. Bij andere liederen
komt men verscheidene strofen te
gen, die aan dit lied zijn ontleend.
„Een kint gheboren in Bethlehem",
einde 15de eeuw, komt in vele bun-
dels voor tot in de 17de eeuw, zo-
wel in 't Latijn als in het Neder
lands, maar het refrein is steeds
..Latijns".
Het zo populaire en schone Kerst
lied „De herdertjes lagen bij nach-
te", afkomstig uit Noord-Nederland
werd omstreeks 1852 te Utrecht op-
getekend uit de mond van kinderen
die het tegen Kerstmis langs de
straten zongen.
Dan is er nog het „0 Kerstnacht
schoner dan de dagen", tekst van
Vondel (1637). de bekende reizang
der Clarissen uit de Gijsbrecht. Er
werd verondersteld dat de metodie
gemaakt was door de zoon van de
beroemde Nederlandse componist
Jan Pieterzoon Sweelinck. Het be
kende ..Herders hoe ontwaakt gij
niet",-. dateert van 1900. Van de
nieuwere Kerstliederen memoreren
we o.a. „Een kindje is geboren"
van P. Caecilianus Huigens OFM
(1915) „De Herders" (1934) van Flor
Peeters. organist aan de St Rom-
boutskerk te Mechelen. „Ons is ge
boren" (1933) van Marius Monnik-
kendam en ..Zij kwamen te samen"
(1934) van P. Eliseus Bruning OFM,
voorts ..Ontwaakt, loopt herders",
tekst rond 1740 (uitstekend ge-
toonzet door Wouter Paap) en .,De
sneeuw lag op de velden" van Flor
Peeters. Het is natuurlijk vanzelf-
sprekend dat uit de rijke schat en
het zeer groot aantal Nederlandse
Kerstliederen niet alles even artis-
tiek en verheven van tekst is. Ook
hier heeft men inderdaad middel-
matig werk en zelfs ook geknutsel;
daar staat echter een groot aantal
diep-ontroerende en prachtige lie
deren tegenover.
Zowel op geestelijk als op wereld-
lijk gebied komen de buitenlanders
steeds met hun eigen karakteristie-
ke liederen voor de dag, en het
wordt dan ook tijd, dat ook wij in
dit opzicht niet langer in gebreke
zullen blijven.
WANNEER we dan met Kerstmis
ons liederen-programme weer
eens ter dege willen opfrissen en
zo nodig de smaak er van wat meer
willen verfijnen, hoe zullen we dan
uit het zeer groot aantal liederen
een goede selectie kunnen maken?
Dit vraagstuk is nu niet moeili.ik
meer, sedert er bij W. Bergmans te
Tilburg twee bundels Kerstliederen
verschenen. waarvan deel I „Het
Nederlandse Kerstlied" van de 14de
tot de 20ste eeuw behandelt en
deel II meer speciaal het herders-
lied. Fr. E. Bruning OFM heeft
een keuze gedaan uit het beste wat
de geschiedenis aan Kerstliederen
bracht en daarom vonden wij het
zeer belangrijk op deze twee bun-
dels eens speciaal de aandacht te
vestigen De eerste bundel bevat
27 Nederlandse Kerstliederen, voor-
afgegaan door een geschiedkundig
overzicht. en critische aantekenin-
genhet behandelt het Kerstlied
in de loop der eeuwen. De klavier-
begeleidingen zijn zoveel mogelijk
aangepast aan de karakteristiek van
ieder lied en over het algemeen
niet moeilijk speelbaar. De tekenin-
gen zijn van Pater R. Rats OFM.
De tweede bundel juist versche
nen bevat 23 speciale herders-
liederen. Ook hiar gaat weer een
historische inleidirig vooraf en is 't
een en ander uit de geschiedenis
van het herderslied vermeld. Op-
vallend is dat ook in al deze Kerst
liederen het voornaamste kenmerk
van het Nederlandse volkslied tot
uitdrukking komt. n.l. dat ze alien
overwegend syllabisch zijn. In ieder
gezin en zeker in ieder katholiek
gezin waar men musiceert horen
deze Kerstliederen thuis. Nogmaals:
laten we eens kennis nemen van
wat de Nederlandse cultuur aan
schone Kerstliederen heeft opgele-
verd en brengen we zoveel moge
lijk ook wat het muzikale gedeelte
betreft stijl" in onze Kerstviering.
A1 k m a a r. W. Schreurs
Door samenwerking van tal van
Nederlanders en Nederlandse in
stellingen is het mogelijk geworden
aan de in de ziekenhuizen, hospita-
len en sanatoria verpleegde militai
ren een kerstgeschenk aan te bie-
den. waaruit hen kan blijken, dat
het Nederlandse volk in brede kring
met zijn zieke militairen medeleeft.
Ongeveer duizend pakketten van
gelijke inhoud zijn aan de zieken
verstrekt.
Luitenant-generaal mr. H. J.
Kruls, chef van de generale staf
heeft aan de militairen der konin-
klijke landrpacht, die langdurig
ziek zijn. aan hun families en aan
hun verpleegsters en verplegers 'n
kerstboodschap gericht, waarin hij
o.m. zegt:
wanneer ik aan U denk, gaan
mijn gedachten tevens uit naar uw
kameraden in Indonesie, die in deze
dagen deelnemen aan de door de
regering na het mislukken van
har uiterste pogen om langs an
dere wegen tot een oplossing te ko
men bevolen militaire actie. Ik
weet zeker. dat gij op dit ogenblik
met mij aan hen zult willen den-
ken en hun in gedachte een goed
kerstfeest toewensen.
