Alitiiti Nitus-
Uit het verleden en het heden
van Klokken.
Uitgevers: N.V. v.h. TRAPMAN Co., Schagen.
Eerste Blad.
De zwaarste klokken ter wereld.
„Das Lied von der Glocke".
De fabricatie van luidklokken.
Staatsloterij.
Donderdag 4 September 1930.
SCHAQËR
73ste Jaargang No. 8725
COURANT.
Dit blad verschijnt viermaal per week: Dinsdag, Woensdag, Donder
dag en Zaterdag. Bij inzending tot 's morgens 8 uur, worden Adver-
tentiën nog zooveel mogelijk in het eerstuitkomend nummer geplaatst
POSTREKENING No. 23330. INT. TELEF. No. 20.
Prijs per 3 maanden f 1.80. Losse nummers 6 cent ADVERTEN-
TIcN van 1 tot 5 regels f 1.10, iedere regel meer 20 cent (bewijsno.
inbegrepen). Grnotere letters worden naar plaatsruimte berekend.
DIT NUMMER BESTAAT UIT TWEE BLADEN.
(Vervolg.)
Interessante bijzonderheden van de histori
sche klok te Moscou.
Sprekend over de geschiedenis en wetenswaardigheden
der klokken, is het merkwaardig na te gaan, hoe zwaar
de verschillende klokken in het algemeen zijn. Op de
eerste plaats moeten wij dan onze aandacht wijden aan
de klokken van den dom te Moscou, welke drie in getal
zijn en waarvan de grootste, welke den bijnaam van
Czar Kokokol heeft, naar men beweert een gewicht
heeft van 190.000 K.G. (volgens anderen 215.000 K.G.)
Door de proletarische dictatuur behoort tot de mogelijk
heden, dat bij de opheffing, vernietiging en verwoes
ting van al, wat aan de verleden cultuur doet denken,
ook deze klok weldra niet meer zal bestaan; tot nog toe
heeft men het echter niet aangedurfd, de klok van haar
plaats te verwijderen, om deze metaalmassa voor andere
doeleinden te gebruiken. Deze klok heeft ook reeds een
heele geschiedenis achter den rug. Omtrent den tijd,
waarop zij moet zijn gegoten, is men het onder deskun
dige geleerden nog niet eens. Volgens sommigen werd zij
gegoten in 1537, terwijl anderen meenen, dat zij gegoten
werd onder de regeering van Alexis in 1653, en nog an
deren beweren, dat de datum der wording is te stellen
onder de regeering van keizerin Anna, die Peter den
Be historische klok van Moskou.
Groote opvolgde in 1725. In het jaar 1737 viel zij tijdens
een geweldigen brand naar beneden en sloeg zulk een
gat in den grond, dat zij aan het oog werd onttrokken.
De eigenlijke klok is een berg metaal. Men zegt, dat bij
de vervaardiging ervan een groote hoeveelheid goud en
zilver, ls gebruikt in evenredigheid met de hoeveelhe
den andere soorten metaal, welke werden aangewend.
Zeis toen men bezig was de klok te gieten, wierpen nog
velen edelen hun sieraden in den klokkenspijs, zoo ver
haalt ons tenminste de legende. Toen verschillende rei
zigers in lateren tijd stukken van deze klok wilden mee
nemen, hebben de inwoners dit steeds verhinderd, daar
zij steeds een bijzonderen eerbied voor dat gietsel hiel
den. Op feestdagen bezochten de boeren de klok met
denzelfden eerbied als. waarmede zij de plechtigheden
in de kerk zouden bijwonen. Voor zij de ladder, welke
voerde naar het inwendige van de holte afdaalden, maak
ten zij een kruisteeken, hetgeen zij eveneens deden bij
het terugkeeren. De klok lag diep in den grond. Hon
derd jaar na den val Aan de klok vatte men het plan
op. de klok weder op te graven, hetgeen inderdaad ge
schiedde. Men plaatste haar toen op een granieten voet
stuk. De afmetingen van de klok zijn de volgende:
lengte 6 M., doorsnede 7 M., terwijl de klepel, welke naast
de klok ligt, meer dan 5 M. lang is. Twee klokken hin
gen naast deze in denzelfden toren, welke een gewicht
hebben van 164.000 en 70.000 Kg. Zij hebben een door
snede van 6 en 5% M. Andere klokken, welke beroemd
zijn om hun zwaarte, zijn de Bolschoi te Moscou, welke
zich bevond in den Iwan-Weleki-toren en de klokken
van het klooster Troiko-Sergyewsky, welke nu evenwel,
deelend het lot van zoovele andere klokken en gedenk
waardige stukken, naar 's lands gieterijen zijn overge
bracht om tot landbouwwerktuigen en kanonnen te wor
den omgegoten. Eenzelfde lot onderging de zwaarste
klok van den dom van Keulen, welke den bijnaam van
Kaiserglocke droeg en in den wereldoorlog, na een be-
staansduur van 60 jaar werd omgegoten voor kanonnen-
spijs; zy woog 26.200 Kg., was 2% M. lang met een
doorsnede van 3.40 M. Een niet minder beroemde klok
is de St. Stefanus van den dom te Weenen, welke is
vervaardigd uit op de Turken veroverde kanonnen en 'n
gewicht heeft van 15.700 Kg. Ook bij onze zuiderburen
kan men zeer zware klokken vinden, b.v. te Mechelen,
waar de zwaarste klokken 8.800, 6.000 en 4.300 Kg. we
gen. Meer naar het zuiden, bij de Portugeezen, n.1. te
Lissabon, vindt men in den dom een klok, waarvan het
gewicht dat van de meesten overtreft, omdat het 20.200
Kg. bedraagt. De St Paul te Londen bezit een klok, wel
ke een doorsnede heeft van 3 M. en een gewicht van
17.500 Kg. In de torens van de St. Pieter te Rome is een
klok te vinden, welke 15.700 weegt, te Praag in de St.
Vitus een, die 10.900 Kg. zwaar is en in den dom van
Keulen een klok, welke den naam Pretiosa draagt en
in 1448 uit niet minder dan 10.800 Kg. klokkenspijs is
saamgesteld, Ook in China treft men zeer zware klok
ken aan, o.a. de klok van den Chineeschen keizer Yong-
Lo, welke leefde omstreeks het jaar 1403 en te Peking
een klok liet gieten, welke thans nog als de zwaarste
In „Das Lied von der Glocke" somt
Schiller de volgende bewerkingen, be-
noodigd voor het gieten van de klok
ken op.
In een kuil in den grond (Dam-
groeve Dg.) plaatst men een kern van
baksteen K, waarover een veel bree-
dere klok wordt gevormd, welke den
naam mantel M. draagt. In de tus-
echenruimte tusschen den kern en
den mantel, vorm geheeten, zal
straks de vloeibare metaalmassa, de
klokkenspijs, worden gegoten. Het
koper wordt in den smeltketel ge
daan, de oven aangestookt en de
vlam door een enge opening Sohw,
over het metaal geleid. Is het koper
eenmaal in vloeibaren toestand ge
raakt, dan voegt men tin erbij. Door
de leemen pijpen Pf blaast men lucht
in de vlammen, teneinde de tempera
tuur van de vlammen te verhoogen.
Is de geheele metaalmassa vloeibaar
geworden, dan wordt potasch toege
voegd en verwijdert men het boven
drijvende schuim en vuil. Als tenge
volge van de hooge temperatuur de
windpijpen geel-bruin zijn geworden,
wordt een aarden stift in de metaal
massa gestoken om de temperatuur
te meten Wordt de oppervlakte van den
stift eenigszins glazig, dan is de tem
peratuur hoog genoeg. Men giet nu
eerst een metalen stokje, dat hierop
gebroken wordt. De gieter beoordeelt
de samenstelling van den klokken
spijs naar de breukvlakken. Zijn de
punten ervan te groot, dan bevat het
mengsel te veel koper; zijn zij te
klein, dan bevat het te veel tin. De
leemen prop Z, welke het gietkanaal
Gk afsluit, wordt stuk gestooten en
het gloeiende metaalmengsel vloeit
door den goot naar het oor H en in
den vorm. Het metaal laat men ver
volgens afkoelen, waarop de mantel
wordt verwijderd. Tenslotte wordt de
klok opgeheschen.
Klokkenfabricatie (bij D as Lied von der Gloclce")
Klokkenluider (naar ontwern van onzen
teekenaar Henk Asperslagh).
der wereld wordt geacht. Van het klokkenspel der Notre
Dame te Parijs is de klok met het grootste gewicht on
geveer 13.000 Kg. zwaar, terwijl de nog meer wegende
klok van Erfurt in Duitschland een gewicht bereikt
v„\' 14.000 Kg.
Ons land, zij het dan al niet in staat tot het maken
van zoo groote klokken, heeft zich toch in den loop der
eeuwen beijverd eenige meesterwerken op het gebied
van klokkengieterij tot stand te brengen, waarin het dan
ook wel in zekeren zin is geslaagd. In den Utrechtschen
domtoren heeft men in het carillon een zeer mooie en
zware klok. waarvan de diameter bedraagt 2.27M. en
het gewicht 8.250 Kg. De St. Salvator, zoo heet deze
schoone klok, wordt echter in grootte en zwaarte over
troffen door de Delftsche luidklok, waaromtrent Dr. v.
d. Eist onlangs heeft vastgesteld, dat de doorsnede be
draagt 2.30 M., terwijl het gewicht ongeveer 9.000 Kg. is.
Ons land kan dus, wat betreft afmetingen niet heelemaal
worden vergeleken by de andere landen, maar de eer
van de kunde onzer voorouders op het gebied van gieten
heeft het toch hoog kunnen houden.
„Pest gemauert in der Erden
Steht die Form, aus Lehm gebrand."
Een van de mooiste werken uit de literatuur, welke
betrekking hebben op de luidklokken, is wel „Das
Lied von der Clocke", van Friedrich von Schiller. In
dit gedicht beschrijft Schiller alle werkzaamheden, welke
verricht moeten worden voor het gieten van de klokken.
De eerste taak van den klokkengieter is de vorming
van een kern, welke den vorm krijgt van de holte van
de klok. Dit is heel precies werk, wó.nt elk foutje In de
kern komt op de klok over. De kern bestaat aan de
buitenzijde uit leem. Voor de vorming van de kern richt
men een ijzeren stang op en bevestigt hieraan den zoo-
genaamden mal, welke den vorm van de kern moet aan
geven. Het inwendige van de kern bestaat dan uit klei-
steenen en verder wordt zij met leem bestreken. Hierbij
wordt de mal steeds rondgedraaid, waardoor het over
tollige leem wordt weggestreken. Daar de leem goed
droog moet zijn, stookt men een vuurtje. De volgende
werkzaamheid bestaat in de vorming van de zoogenaam
de valsche klok. Deze wordt eveneens uit leem vervaar
digd, welke wordt gedroogd, doordat het vuur ln het
inwendige van de kern blijft branden. De valsche klok
wordt nu met een laag vet ingesmeerd en de versierin
gen en inscripties worden hierop aangebracht. De val
sche klok wordt met dunne lagen zeer fijn leem bedekt,
de eerste werkzaamheden voor de vorming van den man
tel. Nadat deze eerste leemlagen zijn aangebracht, wordt
de mantel met grovere leem bestreken. De mantel moet
zeer stevig worden, omdat deze den druk van het gloeien
de metaal meet kunnen weerstaan. Dikwijls brengt men
daarom om den mantel ijzeren hoepels aan, terwijl men
het leem met hennep versterkt Vervolgens worden
kroon en ooren, welke afzonderlijk waren gemaakt, op
den vorm geplaatst, nadat eerst nog de mantel ls opge
licht en de valsche klok ls stukgeslagen en verwijderd.
Tusschen de kern en den mantel bevindt zich dus een
ruimte, welke geheel de gedaante van de klok bezit. De
vorm wordt nu met zand bedekt, en een gietgoot aange
bracht. Intusschen wordt het metaal gesmolten. Ook dit
werk is niet zoo eenvoudig, als het lijkt. Men moet op
de eerste plaats de goede samenstelling van het vloei
bare metaal verkrijgen, het metaal moet afgeschuimd
worden, de temperatuur moet juist hoog genoeg zijn.
Het metaal wordt doorgeroerd met houten staven, men
gooit er b.v. een aardappel ln, enz. De organische stof
ontleedt in gassen, welke door de vloeibare metaalmassa
opborrelen en een goede menging geven. Voor het opne
men van de temperatuur bestaan ook verschillende me
thoden. Merkwaardig, hoe Schiller in zijn gedicht aan al
deze dingen heeft gedacht. Wanneer de meester de tem
peratuur opneemt, lezen wij ln het gedicht:
„Wie sich schon die Pfelfen braunen!
Dieses Stabellen tauch' Jch eln,
Sehn wir's überglast erscheinen,
Wird's zum Gussen zeitig sein."
Tusschen de bedrijven door heeft men aan den vorm
rookkanalen aangebracht om de lucht tusschen kern en
mantel, alsmede de gassen, welke door ontleding van da
organische stof in het leem worden gevormd, gelegen
heid te geven om te ontsnappen. Het oogenblik, dat met
het gieten wordt begonnen, is in de klokkengieterij een
zeer gewichtig oogenblik. In een korte spanne tijds wordt
nu beslist of het werk van weken tevergeefs is geweest.
Is het metaal in den vorm afgekoeld, dan wordt de
mantel stukgeslagen, en verschijnt de klok aan ons oog.
Deze moet nog eenige bewerkingen ondergaan, voordat
zij kan worden afgeleverd. De klok wordt met borstels
geschuurd, en vervolgens gepolijst. De klok is hierna
voor verzending en plaatsing gereed. Zooals begrijpelijk
komt voor het ophijschen van bijzonder zware klokken
in de torens nog heel wat kijken.
Tenslotte galmen de eerste klanken van de klok over
huizen en velden.
„Freude dieser Stadt bedeute,
Friede sei Ihr erst Gelaute!"
Trekking van Dinsdag 2 September 1930.
No. 20355 f 25.000.
No. 3239 f 5000.
No. 7670 12103 f 1000.
No. 3559 f 400.
No. 9469 10481 15765 f 200.
Nos. 2072 3470 4333 8510 11954 12487 16646 f 100.
Prijzen van f 65.
13 54 105 116 128 136 137 141
168 177 200 2C8 292 319 335 383
441 464 475 498 502 516 518 525
532 536 613 617 624 628 638 643
700 701 718 721 726 772 785 823
826 834 837 888 889 912 916 927
939 995 1083 1085 1126 1134 1174 1242
1351 1352 1357 13S2 1384 1400 1412
1435 1442 1495 1523 1527 1543 1557 1610
1636 1655 1675 1705 1715 1764 1828 1837
1889 1895 1979 1992 2020 2057 20S3 2091
2100 2109 2157 2167 2179 2205 2221 2224
f239 2248 2327 2394 2425 2463 2640 2651
2673 2693 2702 2711 2733 2739 2740 2942
3030 3074 3080 3111 3139 3170 3181 3183
3188 3199 3217 3245 3209 3283 3295 3313
3318 3326 3333 3347 3407 3419 3511 3539
3552 3587 3602 3609 3613 3614 3616 3626
3753 3799 3868 3892 3900 3902 3943 3962
3963 3985 3986 4078 4259 4289 4345 4353
4357 4405 4431 4441 4458 4471 4489 4559
45C7 4571 4572 4704 4760 4772 4790 4791
4871
4872 4889 4919 4929 4934 4942 4956 5133
5160 5167 5202 5283 5297 5300 5334 5338
5348 5363 5462 5498 5522 5532 5632 5639
5697 5752 5728 5779 5807 5808 5843 5866
5930 5941 5997 6005 6017 6024 6140 6183
6191 6233 6274 6323 6360 6379 6380 6492
6505 6554 6593 6612 6645 6646 6747 6806
6828 6833 6841 6854 6899 6903 6934 0964
6983 7002 7011 7021 7022 7048 7089 7092
7101 7138 7190 7222 7237 7265 7281 7292
7304 7305 7323 7371 7383 7420 7470 7491
7497 7564 7619 7627 7650 7693 7746 7751
7809 7819 7845 7903 8036 8041 8043 8086
8090 8098 8114 8143 8150 8193 8198 8242
8290 8342 8379 8392 8297 8408 8436 8439
8509 8576 8580 8586 8587 8642 8668 8704
8748 8765 8782 8825 8827 8914 8918 8952
8957 8959 8973 8986 9017 9040 9047 9056
9058 9064 9092 9124 9129 9133 9155 9165
9189 9193 9196 9201 9221 9260 9259 9273
9278 9299 9343 9314 9369 9381 9394 9413
9486 9497 9660 9730 9775 9783 9812 9859
9953 9963 9965 9988 10042 10071 1C093 10145
10147 10201 10209 10228 10237 10307 10345 10347
10381 10403 10426 10442 10454 10471 10511 10516
10552 10582 10586 10670 10671 10689 10695 10730
10741 10767 10784 10817 10848 10850 10954 11001
11004 11014 11037 11057 11151 11216 11221 11270
11281 11284 11309 11389 11399 11413 11495 11518
11519 11521 11525 11558 11591 11611 11626 11639
11693 11695 11738 11766 11815 11883 11920 11960
11996 12059 12135 12138 12139 12153 12181 12236
12300
12319 12370 12372 12375 12390 12418 12420 12471
12480 12498 12505 12513 12543 12547 12557 12578
12615 12616 12660 12674 12680 12688 12766 12780
12798 12807 12811 12826 12833 12861 12872 12876
12878 12893 12900 12952 13072 13097 13126 13138
13239 13245 13311 13347 13409 13419 13436 13459
13503 13508 13529 13530 13509 13616 13631 13658
13673 13696 13734 13738 13740 13754 13845 13861
13880 13897 13915 13921 13922 13937 14009 14021
14037 14068 14085 14107 14112 14127 14173 17175
14183 14238 14262 14263 14288 14352 14415 14421
14431 14465 14493 14508 14618 14637 14770 14772
14828 14843 14851 14864 14866 14885 14894 14936
14941 14957 14967 15045 15053 15079 15084 15108
15188 15418 15437 15507 15537 15551 15586 15593
15668 15700 15734 15769 15794 15828 15832 15883
15896 15961 15989 16009 16033 16080 16091 16108
16137 16145 16204 16290 16296 16317 16366 16369
16371 16418 16427 16430 16436 16451 16491 16498
16500 16586 16653 16676 16689 16714 16721 16750
16751 16763 16772 16777 16808 16834 16858 16883
16913 16926 16936 16940 169Q7 17028 17037 17094
17115 17138 17160 17234 17250 17258 17288 17302
17359 17384 17406 17410 17461 17470 17492 17497
17504 17530 17586 17638 17676 17791 17793 17813
17826 17866 17873 17907 17928 17963 18010 18012
18023 18030 18062 18067 18093 18101 18168 18184
18202
18282 18284 18319 18325 18372 18476 18539 18546
18581 18594 18641 18681 18697 18702 18749 18802
18841 18846 18904 18967 18972 19003 19004 19069
19074 19122 19126 19137 19150 19207 19223 19237
19244 19277 19305 19332 19333 19347 19465 19525
19555 19576 19684 19690 19699 19727 19760 19768
19812 19892 19937 20026 20059 20121 20154 20246
20271 20309 20331 20365 20395 20410 20459 20463
20467 20474 20536 20545 20561 20615 20623 20638
20664 20675 20723 20754 20763 20788 20830 20833
20847 20928 20949 20963 20988