Het wonder van den Sterrenhemel
Het SijM-Planstarium.
Zaterdag 24 Februari 1934.
SCHAGER COURANT.
Vierde blad. No. 9438
Wat zijn wij en wat is onze woon»
plaats in het heelal
EEN BERG VERDWIJNT
VAN DE LANDKAART.
NIEUWE PROEVEN
MET TREKVOGELS.
I'en nieuwveelbelovend instituut in de
Residentie een sprookje gelijk.
.Xaar gegevens verstrekt
door
Dr. J. J. Raymond Jr.
i'irecteur van het Planetarium
te 's-Gravenhage.
DF. sterrenwereld is buiten onze
gezichtskring geraakt, we zijn
vergoten, dat daar buiten onze
aarde nog een rijk van milli-
oenen werelden is. Heusch we zijn het
vergeten.
Hoe dat komt?
Misschien doordat we te veel in be
slag genomen zijn door het gedoe hier
op aarde?
Voor een deel wel. Vooral in de ste
den speelt het leven zich af te midden
\an steen, metaal en papier, te midden
van machinegestamp en motorengeronk
J3e natuur is elders. Maar des avonds
dan, de tijd waarop we kunnen zien in
de gapende diepten van de wereldruim
te en de sterren ons het bestaan van
miliioenen andere werelden vertellen?
Ook dan trekt het aardsch gedoe on
ze aandacht tot zich, of wij willen ol
niet. Flitsende verkeersseinen, scheüe
autoschijnsels en schreeuwende reclame-
lichten verblinden onze oogen. Wij ziji.
omsloten door een warnet van lichtstra
len.
Het licht van de sterren, de lichtsig
nalen van die andere werelden, vindt na
een duizendjarige reis door het wereld
ruim slechts verblinde inenschenoogen...
en gaat teloor!
Prettig stemt het ons daarom, dat de
Residentie sinds enkele dagen met een
planetarium verrl.kt is, dat er wezen
mag. Deze instelling, die oorspronkelijk
bedoeld is ais een gedenkteeken ter her
innering aan het gouden feest van de
llaagsche Courant, zal van onschatbare
vaarde blijken te zijn voor de ontwikke
ling van ons volk. Bouw en inrichting
die ontworpen zijn door de Carl Zeiss-
fabrieken te Jena, en uitgevoerd op kos
ten van den heer A. W. Sythoff, direc
teur der Haagsche Courant, maken het
geheel tot een wonder der techniek, en
als zoodanig eenig in Nederland.
Geen rechtgeaard Nederlander mag
dan ook een bezoek eraan verzuimen, *;n
wij zullen trachten hier een indruk te
geven van wat hem daar wacht.
Het Planetarium herinnert ons aan
de sterren, herinnert ons aan het on
metelijk gebied daar buiten onze nietige
planeet
Het planetarium zet ons aan om op
een helderen avond eens het stadslicht
te ontvluchten en onze oogen, onze geest
open te stellen voor de openbaringen
van de nachtelijke sterrenhemel.
Daarin bestaat de taak van het plane
tarium.
We moeten de bedoeling van het pla
netarium, echter niet misverstaan. Het
planetarium wil ons niet opleiden tot
liefhebberij-sterrekundigen. Neen, het
wil ons slechts helpen de sluitboomen
weg te nemen tusschen ons en het ster
renrijk daar buiten; het planetarium
schenkt ons de gelegenheid ons eens te
bezinnen op de vraag: Wat zijn wij en
wat is onze woonplaats in het heelal?
Dat is niet een vraag, die wij ons zoo
eens uit verveling of baloorigheid stel
len, neen, het is de vraag, die ons van-
ai onze kinderjaren op de lippen ge
brand heeft. Een vraag, die de sterren
ons zelf kunnen beantwoorden, mits we
ons oor maar te luisteren leggen. Maar,
zult U tegenwerpen, we verstaan de taaJ
van de sterren niet. we begrijpen niets
van die seinen uit de wereldruimte.
Juist daarom draagt het Zeiss plane
tarium den eerenaam van „het wonder
van Jena". Want het is een wonder, dat
een maaksel van glas en staal de taal
der sterren spreken kan. In het plane
tarium beluisteren we de wonderspro-
ken van het heelal als werden die door
de sterren zelf verteld.
Via trappen of een lift komt de bezoe
ker in een 35 M. langen gang, die zijn
eindpunt vindt in een hall. Hier heerscht
al dadelijk een geheimzinnige sfeer door
het gedempte, violette licht. Den dag
wordt het moeilijk gemaakt binnen te
dringen door de teekens van den dieren
riem, die als wachters gebrandschilderd
staan op de ramen van glas in lood. In
het midden is een nauwkeurige copie
opgesteld van onzen aardbol, in den
vorm van een, van binnen uit half ver
lichte, glazen bol, die om zijn as draait.
Deze ingenieuze uitvinding van den ir.
W. G. ten Houte de Lange, onderdirec-1
teur van het Planetarium, toont ons in
versneld tempo de schaduw, die de
nacht in den loop van een jaar over de
aarde werpt.
Het eigenlijke planetarium bestaat uit
oen ronde koepelzaal met een diameter
van 12.5 M. In het midden staat het
„Wonder van Jena". het apparaat dat
straks de sterren te voorschijn zal too-
veren, en dat bediend wordt vanuit een
schakelkast, die bij de deur is opgesteld.
Daaromheen staan stoelen gerijd, waar
op de bezoekers zich kunnen neerzet
ten. Nóg is het licht, en rondkijkend ziet
men boven de zwarte onderhelft van
den wand het silhouet van Den Haag.
waarin vele Hagenaars punten zullen
herkennen als b.v. de Groote Kerk, het
Vredespaleis, de Radiomasten van Sche-
veningen, de gasfabriek, enz.
Langzamerhand wordt het donker,
de eerste sterren worden vaag zichtbaar
om langzamerhand duidelijker te wor
den, vermenigvuldigen zich, tien-, hon
derd-, duizendvoudig. Tenslotte welft
zich een sterrenhemel boven ons, zóó
volmaakt, dat we ons bijna buiten wa
nen en dra op zoek gaan naar bekende
.sterrenbeelden. Ook dat hoeft niet: een
lichtende pijl schiet plots langs den he
mei, stopt, en een stern klinkt uit h:»t
duister: „Groote Beer", verder: „Kleine
Deer Poolster Orion enz. Ook
de Melkweg zien we als een lichtende
nevel. Ora het nog makkelijker te maken
verschijnen de namen van de bekendste
sterrenbeelden, en de teekens van tien
dierenriem in duidelijke letters aan den
hemel. Door wijzigingen aan te brengen
kan men hier den stand der sterren
zien op ieder willekeurig tijdstip. Maar
men kan nog meer zien. De sterren be
wegen zich, den afstand, dien zij ge
woonlijk in 24 uur doen, leggen zij nu
in 4 minuten af. De zon gaat op, de
Hel projectie-apparaat in het Sythoff-planetarium te 's-Gravenhage.
sterren verbleekën, de zon gaat onder,
de maan komt op.
Stop! De maan in haar schijngestal
ten vestigen we daar nu onze aan
dacht op. Niet een dag. maar oen jaar
zien we in vier minuten voorbij snellen,
t ;e sterren worden uitgeschakeld, en we
zien alleen de zon en de maan in hun
jaarlijksche loop. De zon, traag, vol
brengt één rondo tegen 12 van de maan.
die haar dan ook telkens inhaalt,
smaller wordend, wanneer ze haar na
dert, en uitzettend, wanneer ze zich ver
wijderd. Wij verhazen dus al niet meer
over deze snelheid.
Wat is tempo in de eeuwigheid? En
nóg sneller gaat de tijd: een jaar in èên
minuut nu om de banen te zien van
de voornaamste planeten. Do zon komt
op, met Mercurius in woesten ronde
dans om haar heen, terwijl Venus he
daarder een cirkel beschrijft: Jupiter en
Saturnus vermoeien zich ook niet over
matig, maar de heet gebakerde planeet
Mars draaft rood van opwinding heen
en weer.
De snelheid kan nóg meer opgevoerd
worden tot: een jaar in 7 secondoL.
maar dit is alleen van belang voor ge
beurtenissen, die hèèl langzaam playt-s
grijpen, als de vorming van nevelvlek
ken, e.d. Nog éénmaal vertoont zich nu
de hemel in al zijn sterrenglorie, dan
wordt het weer, langzamer maar zeker,
klaarlichten dag, en de bezoekers
zien vol verbazing op tot de nuchtere
witte koepel boven hen:
„Was dat de schitterende nachthe
mel van zoo pas?!"
Het is de bedoeling, dat in dit plane
tarium geregelde cursussen zullen wor
den georganiseerd en voordrachten ge
houden, zoowel strikt wetenschappelij-
Het is voor de aan haar streek zoo ge
hechte bevolking van het Hegau-gebied
een bittere teleurstelling geweest, dat een
der mooiste bergen aldaar, de Hohen-
stoffeln, is vernietigd. Reeds langen tijd
was hij door bazaltgroeven ondermijnd,
doch de trotsche kop was ongeschonden
gebleven en daarop prijkten de oeroude
ruïnes. Ten allen tijde hebben de rijken
en machtigen een voorliefde gekoesterd
voor dezen top, zoo dicht aan het Boden-
meer gelegen in een schoone, zeer berg
achtige streek. In de Middeleeuwen vond
men hier niet minder dan 91 burchten.
Gok in de geschiedenis heeft de burcht
Hohenstoffeln een belangrijke rol ge
speeld, bijna even belangrijk als die van
zijn trotsche tegenhanger Hohentwiel.
De burcht, waarvan men nog korten
tijd geleden de ruïne kon bewonderen,
werd gebouwd in de tiende eeuw en be
hoorde aan een der rijkste en machtig
ste gravengeslachten uit dien tijd. Vele
graven van Stoffeln hebben zich in den
geestelijken stand begeven; een hunner
was in het begin der 14e eeuw abt van
het beroemde klooster St.-Gallen.
Later ging de Stoffelnburg over in
het bezit van de familie Von Hornstein
en in den dertigjarigen oorlog, was hij
een bolwerk der katholieke, keizerlijke
beweging in Duitschland. In dien tijd
heeft Balthasar von Hornstein menig
verwoed gevecht geleverd met het na
burige Hohentwiel, dat op de hand der
protestanten was. In 1633 verscheen
echter de Hertog van Weimar voor den
Hohenstoffeln met 8000 man. Tegen
zulk een overmacht viel aan geen ver
dediging te denken en zoo moest de
burcht worden overgegeven. Het blijft
te betreuren, dat Konrad Widerhold, de
commandant van Hohentwiel, hem liet
afbreken. Thans is ook de ruïne verdwe
nen en met hem de geheele berg.
ke- als populaire. De scholen kunnen
hier ock veel profijt vinden voor het
cosmogra fie-onderwijs.
Behalve met den sterrenhemel kan de
spreker nog toelichten met foto's, pla
ten en ander aanschouwelijk materiaal,
dat hij vertoonen kan met behulp van
een hypermodern projectie-apparaat
Opvallend goed geslaagd is het acou-
stische effect, het werk van den Haag-
schen architect Dorssen. Daar meestal
koepels lijden aan een hevig echo-ver-
schijnsel heeft hier de heer Dorsser een
constructie ontworpen, die allerwege
bewondering afdwingt. Tusschen de be
tonnen buitenkoepel en het planetarium
iafond is een riumte gelaten van onge-
\eer IV2 M. Het planetarium-plafond
estaat uit een geraamte, bekleed met
duraliniet, een uiterst poreuze stof, die
m de eerste plaats alle geluidsgolven
absorbeert en een vee! beter effect ople
vert, dan de geijkte linnen bespanning,
/ionder zich te vermoeien kan de expli
ateur zijn taak verrichten rustig en
helder vult zijn orgaan de koele ruimie,
verstaanbaar voor iedereen.
De heer Sythoff heeft 's-Gravenhage,
en daarmede ook ons land een beziens
waardigheid geschonken van hooge cwl-
tureele waarde. De onbaatzuchtigheid,
waarmede dit geschenk ons is geworden
toont duidelijk aan. welk een waarlijk
Nederlandsch gevoel dezen Nederland-
schen Courantenmagnaat beheerscht.
Waar vroegere pogingen om ock ir.
Nederland het „Wonder van Jena" bin
nen te halen, zijn gefaald, kunnen wij
niet anders dan het initiatief en de gulle
schenking van den heer Sythoff waar-
deeren.
Links:
De planetarium-koepel van het Haag
sche Courant-gebouw. Forsch gewelfd
en opvallend door haar bijzonderen
vorm steekt de koepel boven de andere
gebouwen uit...
Rechts:
De stemmige hal, die den voorhof vormt
voor de koepelzaal. In het midden is dc
nieuwe uitvinding opgesteld van den
adjunct-directeur van het planetarium,
Ir. IV'. G. ten Houte de Lange.
Hulp der oude rogels overbodig.
Een aantal proeven, die in het afge-
loopen najaar zijn genomen, bevestig
den opnieuw de veronderstelling, dat de
vogels bij hun trek naar het Zuiden zich
niet zoozeer richten naar opvallende
punten in het landschap, als wel naar
een aangeboren richtingsgevoel. Zij vol
gen bepaalde routes, die in den loop der
eeuwen weinig of niet veranderen. Ook
de Oost-Pruisische ooievaars volgen
zulk een route, waarvan het merkwaar
digste is, dat zij afwijkt van de route der
West-Europeesche ooievaars. In het af-
geloopen najaar heeft men nu 150 Oost-
Pruisische ooievaars vervoerd naar Es
sen in West-Duitschland. Een uitvoerig
rapport omtrent het gedrag der vogels
is zoo juist gepubliceerd.
De meeste zijn, na aanvankelijk een
weinig te hebben rondgezworven, lijn
recht naar het Zuiden gevlogen. In
Noord-Italië stieten zij op de gewone
route der Oost-Pruisische ooievaars,
die zij toen verder hebben gevolgd. Zij
zijn dus ondanks dc groote plaatsveran
dering aan het doel gekomen, zelfs zon
der de leiding der oudere vogels, waar
op zij in normale omstandigheden kun
nen steunen. Zij hebben den onbeken
den weg naar het warme Zuiden gevon
den door zich te verlaten op een vaag
instinct, een aangeboren richtingsge
voel en op niets anders.