Strandingen uit 19e eeuw
fraai in kaart gebracht
i
9
2
VERBETERDE HERUITGAVE NA DIEPE DUIK IN ARCHIEVEN
L
M.
8
V'
-in
■y, Lwn
«WOENSDAG 3 MEI 1989
TEXELSE COURANT
PAGINA 11
Vrijdag verschijnt een bijzondere, zelfs unieke kaart van Texel
in de handel. Het betreft een volledig herziene uitgave van
een land- en zeekaart uit 1863 van J.L. Kikkert, waarop alle
toendertijd gestrande schepen zijn ingetekend. Dat was een
politieke manoeuvre: Kikkert gebruikte de kaart om de nood
zaak van een vuurtoren op Texel aan te tonen. Met succes,
want in 1864 mocht hij zelf in Eierland voor de eerste maal
het licht ontsteken. Texels expert op het gebied van stran
dingen, Klaas Uitgeest uit het Koogerveld, nam een duik in
de archieven en bracht tal van nieuwe feiten boven water
uit de periode 1832-1851. In die twintig jaar liepen liefst 99
schepen op de Texelse kust. Tientallen opvarenden vonden
daarbij op wrede wijze hun graf. In één storm vergingen
soms meer dan vijf schepen tegelijk en de jutters lagen in
groten getale op de loer. Aan elke stranding zit een verhaal;
Klaas Uitgeest dist er in dit artikel een aantal op. De door
hem opgespoorde strandingen zijn alle opnieuw ingetekend
op de nu (door Langeveld de Rooy) uitgebrachte, prachtig
authentiek weergegeven kaart.
Samensteller van de oorspronkelijke
kaart, Johannes Ludovicus Kikkert,
was een man met een enorme staat
van dienst: notaris, wethouder, lid
der staten van Noordholland en een
reeks nevenfuncties. Tussendoor had
I hij, geboren Texelaar, dus ook nog
I lijd om Texel letterlijk in kaart te
I brengen. Kikkert tekende zijn eerste
I kaart van Texel in 1846. In 1854
I volgde een verbeterde versie. Van
deze tweede kaart kwam in 1863
een herdruk, waarop de strandingen
[uitde periode 1848-1860 waren
[aangegeven. Kikkert tekende 76
[gestrande schepen in.
Voordat we ons op de strandingen
I richten, eerst aandacht voor de topo-
I grafische kaart van het eiland zelf.
[Deschaal is 1 37.500. Enigszins
I trots wordt vermeld: „met de inge-
dijkte polders Prins Hendrik, het Eijer-
I land en de Eendragt". Niet zo
Ivieemd, want Texel was nog maar
kort tevoren vele vierkante kilometers
irijker geworden dankzij de aanwin-
[mgvan genoemde polders. Eierland
1 raid drooggelegd in 1835, de Een-
I dracht en de PH in de jaren 1846 en
147. Niet alleen déze jaartallen wor-
I den op de kaart genoemd, ook van
Iandere polders en ook dorpen en
Iboerderijen is het „geboortejaar" aan-
I gegeven. De Westerweg lag niet in
I De Westen maar was de verbinding
I lussen Nieuwlanderweg en Postweg,
we gingen toen nog via de Schulp-
I weg van Den Burg naar Oudeschild,
de Middenweg was de voorloper van
e Staart in polder Waalenburg maar
Iwes tevens de benaming van een
weg naar De Koog op de plaats van
[dehuidige Pontweg, er was een Klei-
Jne Slufter (de tegenwoordige Slufter-
Igeul) en de nu niet meer bestaande
jGrote Slufter (met in de directe nabij-
|heid het reddingbootstationl, Den
was nog omgeven door drie
■molens, het dorp 't Horntje bestond
Jiog met en De Cocksdorp nauwelijks
lende kustlijn liep nog beduidend an-
Idersdan anno 1989. Teveel om op te
1 noemen.
I Kikkert heeft voorts de diepten langs
I de kust aangegeven (in „palmen" en
look een stukje Den Helder bij de
J kaart betrokken. Interessant zijn sta-
tistische gegevens over landbouw,
veestapel en bevolking, opgenomen
I in enkele tabelletjes in een hoek van
■de kaart. Texel telde anno 1854 6109
1 zielen, bezat 38.523 schapen (export
125.839) en er werd 454 bunder tar-
I we verbouwd.
■Kortom: een kaart om uren naar te
■staren en voortdurend te vergelijken
Imet de tegenwoordige situatie.
Aktes
it hoofde van zijn beroep was nota-
Kikkert vrij exact op de hoogte
n veel strandingen langs de Texelse
Van de meeste gestrande sche-
in werd namelijk een akte opge-
't, nodig voor de rederijen
'dflens de juridische en financiële af-
*elin9. Een akte bestond bijvoor-
leeld uit een zogeheten
epsverklaring", een nauwkeuri-
"mschrijving van de gebeurtenis-
h die aan het vergaan van een
'P vooraf waren gegaan. Zo'n ver
garing w
|P"ein en
werd ondertekend door de ka-
n cornP'ete bemanning (indien
™l. Ook maken de notarisaktes
ln9 van eventuele verkopingen
«"gelijke, zodat zij (amateur-
Orici een betrouwbaar en gede-
I inzicht geven van scheeps-
Per> en het vervolg erop.
Pi zo n historicus, Klaas Uitgeest
_onaakte er gretig gebruik van bij
asPeuringen in het Rijksarchief
Kikkert, maker van de originele kaart.
te Haarlem. Met zijn graafwerk stond
hij aan de basis van de heruitgave
van Kikkerts kaart.
Aanleiding vormde een lijst van Teke-
le Rijnsz Zwaai, een goede kennis
van notaris Kikkert en ook betrokken
bij de pogingen om een Texelse vuur
toren op te richten. De te Terschelling
geboren Zwaai (1799-1896) was on
derwijzer, eerst in Den Hoorn en later
in Oudeschild. Afkomstig uit een fa
milie van zeevarenden en zelf oud
zeeman, bracht hij de Oudeschilder
jeugd zeevaartkundige kennis bij.
Zwaals lijst vermeldt de op de Texel
se kust gestrande schepen in de pe
riode 1836 tot en met 1850. In
totaal waren dat er zestig. Uitgeest
kwam in het bezit van een kopie van
de lijst, toen hij op zoek was naar
ander oud materiaal in het archief
van de KNZHRM. De nieuwsgierig
heid van Uitgeest was gewekt. Met
de lijst in de hand toog hij naar Haar
lem voor een bezoek aan het Rijksar
chief, een instantie waar hij tot dat
moment niet eerder was geweest.
Gouverneur
De reden van deze onderneming was
dat in Haarlem zich de
strandvonderij-archieven van de gou
verneur bevonden. Telkens als er een
schip was gestrand, moest de plaat
selijke opperstrandvonder daarvan
melding maken bij „den Heer Staats
raad Gouverneur der Provincie Noord
holland". Aan de hand het
registratienummer van de strandvon
derij Texel trachtte Uitgeest meer ge
gevens over de door Zwaai
opgesomde strandingen te achterha
len. Tevens controleerde hij of de lijst
juist en/of volledig was. In het gou
verneursarchief, afdeling strandvonde
rij, kon Uitgeest tot zijn bevreemding
sommige schepen van Zwaals lijst
echter niet vinden.
Dat zette hem op een nieuw spoor:
de notarisarchieven van Texel, die
eveneens in Haarlem worden be
waard en teruggaan tot circa 1600.
Uit de aantekeningen van de notaris
sen mr. W. Bok en J.L. Kikkert (de
kaartmaker) probeerde Uitgeest de
ontbrekende gegevens te destilleren.
Nieuwe bron
Dat lukte, maar hij bleek tevens een
nieuwe bron te hebben aangeboord.
Uit de notarisaktes kwam een aantal
niet op de lijst van Zwaai vermelde
strandingen aan het licht. Volledig
was de informatie nog niet, naar de
smaak van Klaas Uitgeest. De notari
sakten gaven namelijk vaak geen pre
cieze plaatsbepaling, maar slechts
het summiere „schip gestrand op de
kust van Texel". Opvallend was ver
der dat de notaris wél uitgebreid de
lading beschreef, maar welke perso
nen zich aan boord bevonden en wie
de ramp niet hadden overleefd was
van ondergeschikt belang.
Klaas Uitgeest liet zich echter niet
voor één gat vangen en spitte verder.
Aan de hand van de door de notaris
genoemde data dook hij in de burger
lijke stand van de gemeente Texel.
Overlijdensaktes van drenkelingen
werden namelijk in het Texelse perso
nenregister opgetekend.
De laatste stukjes van de puzzel wer
den gevonden na een tip van wijlen
Gijs Oskam. Voor de historische vere
niging had die zitten bladeren in het
zogeheten „Vrede en politiegereghte-
narchief". Na raadpleging van de
daarin opgeslagen feiten had Uitgeest
zijn lijst compleet. Hij kwam tot een
totaal van 99 gestrande schepen
over de periode 1832-1851. Hoewel
in ogenschouw moet worden geno
men dat Uitgeest vijf jaar méér bij
zijn onderzoek had betrokken, was
dat een aanzienlijke aanvulling op de
lijst-Zwaal.
Bewijsstukken
Klaas Uitgeest: „De mensen hebben
geen idee hoeveel werk in die re
search zit. Ik ging telkens voor een
hele dag naar Haarlem. De ene dag
had ik vijf schepen te pakken, de an
dere keer niets. Het was niet gemak
kelijk om alles te achterhalen, maar
het was me de moeite zeker waard.
Naspeuringen doen in oude archieven
vind ik het mooiste van alles. Ik heb
ervoor gezorgd dat ik van alle 99
strandingen een bewijsstuk heb. He-
M.ITISTIIK 1X1 I.AMjmiliW ix VtlKTAPÏl
rit«f«-»lr»-klhr»l ju GuiuW» Kouv1un<l
OVFK
v E E STA I' E I.
I.\ 1854 ZIJ5 VAX TEXFl AJ'CFYUKRD
KEVOI K I Cr GlO't Z1KU N
!>c lifri
/V- /OV
V- II.
<\4lok*4lorp
Fragment van de nu ui
Texelse kust.
laas zijn de plaatsaanduidingen wel
eens ruw: „achter de Westen" of
„tussen de Slufters" staat er dan. Of
alle schepen exact op de goede
plaats op de kaart zijn ingetekend, is
om die reden niet vast te stellea"
Zijn bewijsstukken, die ontzettend
veel informatie over de in kaart ge
brachte strandingen verstrekken, zul
len vooralsnog niet worden
gebundeld en uitgegeven, hoewel dat
in combinatie met de kaart een bij
zonder inzichtelijk geheel zou vor
men.
Agnes
De grootste ramp uit het tijdsvak
1832-1851 was het vergaan van de
„Agnes", op 19 december 1849. In
een vreselijke storm strandde het
schip ten noorden van De Koog, 44
opvarenden verdronken, 19 werden
gered. De „Agnes" voer onder Russi
sche vlag, maar had als thuishaven
Bremen. Het voer op de lijn New
York-Bremen en vervoerde tabak en
passagiers. „Het zag zwart van de
jutters op het strand, zeker 200 man
had zich verzameld. Ze verwachtten
een vette buit, met het oog op geld,
sieraden en andere waardevolle bezit
tingen van de passagiers", zo maakte
Klaas Uitgeest uit de archieven op
Het was noordenwind, de spullen
dreven langs de hele kust en kwa
men nog ten zuiden van Den Hoorn
op het strand. Geen strandvonder die
dat allemaal in de gaten kon houden.
waaruit duidelijk biijkt welk schoepskerkhof in nauwelijks twintig jaar tijd II832-I851I ontstond voor de
Klaas Uitgeest met ..zijn" kaart voor zich op tafel. „Eigenlijk verzamel Ik ellende", zegt hij zelf van zijn bijzondere hobby
Op 10 januari 1850 had de burge
meester een publicatie aangeplakt bij
het raadhuis. Het werd de bevolking
verboden op het strand in de buurt
van het „Agnes"-wrak te komen in
verband met dieverij.
Correspondentie
Over de kwestie ontstond vervolgens
een uitgebreide en ook vermakelijke
correspondentie met de gouverneur.
Klaas Uitgeest las er met rode oor
tjes over in het strandvonderij-archief.
Zo bleek dat kapitein Arensveld van
de „Agnes" boos was op de op
perstrandvonder van Texel (notaris
Bok), omdat die zoveel van de lading
verloren had laten gaan. Bok betoog
de dat hij er weinig aan kon doen, zo
schreef hij in een brief aan de gou
verneur. „Dat is ook logisch", vertelt
Uitgeest. „De tabak spoelde aan in
grote vaten. De jutters stonden 's
nachts klaar om ze snel de duinen in
te rollen."
Ooggetuige
Welke verschrikking de stranding van
de „Agnes" was, blijkt uit een oog-
getuigeverslag van de 16-jarige Jacob
Buys, roeier aan boord van de red
dingboot. „Het was een afschuwelijk
gezicht, de lijken hingen te zwabbe
ren in het tuig. We hebben de leven
den opgepikt, acht uit de
grote mast, acht uit de bezaanmast
en drie uit de fokkemast. Degenen
die niet meekonden, schreeuwden
vreselijk. Later haalden we hen ook.
Sommigen hadden zich vastgebon
den aan de hutten en slingerden te
gen het schip aan. Alle vrouwen aan
boord verdronken, ik zie er nog dui
delijk twee voor me, een oude en
een jonge", aldus het aangrijpende
relaas. Voor Klaas Uitgeest een van
de meest interessante stukken die hij
verzamelde.
„Over deze ramp wist ik aanvankelijk
niet meer dan in het jubileumboek
van de reddingsmaatschappij („De
reddingboot, 1824-1924", red
stond. Dat was maar een heel sum
mier verhaaltje. Maar nu kan ik me
de hele gebeurtenis van A tot Z voor
de geest halen."
Opvallend
Klaas Uitgeest ontdekte dat de twee
Texelse reddingboten (Den Hoorn en
De Krim) slechts bij vier van de 99
strandingen waren betrokken. De
meeste opvarenden kwamen er met
eigen boten af. De reddingboot was
ook niet zo snel ter plekke als tegen
woordig; de boot moest met paarden
in zee worden gebracht.
Een voorbeeld van een redding uit
1834. Op 21 januari van dat jaar
strandde de Deense galjas „Dronning
Maria" ter hoogte van het Zanddijks
huis (bij de Grote Slufter). De zeven
bemanningsleden wisten zich in vei
ligheid te brengen. De volgende dag
een sensatie: het Nederlandse kof
schip „Aurora" strandde op vrijwel
dezelfde plaats en lag op z'n zij. Het
zag er met best uit. De kapitein van
de Deen was echter nog in de buurt
en ontpopte zich als reddende engel.
Hij nam de sloep van de opperstrand- 1
vonder, die nog op het strand lag in
verband met de lading van de „Dron
ning Maria" en slaagde erin nog een
deel van de bemanning te redden.
Een record werd gevestigd op 4 de- 2
cember 1863. In een vliegende storm
strandden toen liefst elf schepen op W
de Texelse kust: Denen, Zweden, No-
ren, Belgen, Russen en Nederlanders
„Je zult toen maar een fototoestel bij
je hebben gehadverzucht Klaas
Uitgeest.
Niet op kaart?
Is het mogelijk dat ondanks alle
naspeuringen gestrande schepen op
de kaart ontbreken? Uitgeest: „Ja,
dat kan best. Dat gaat dan om sche
pen die de officiële registers nooit
hebben gehaald. Vermoedelijk sche
pen die niet hoog op het strand la
gen. Zij konden dan worden
vlotgetrokken door vissersschepen of
waren in staat zichzelf met behulp
van een ankerspil weer in beweging
te zetten. Volgens mij is het uitgeslo
ten dat schepen die hoog op het
strand kwamen, weer werden vlot
getrokken. Ze zakten snel weg en
graafmachines waren er toen niet.
Schepen maakten alleen een kleine
kans als ze bij mist bij laag water op
een bank waren gelopen Bij hoog
water konden ze dan weer loskomen.
Voor alle andere schepen, was er
maar één oplossing: slopen."
Uitgave
Hoe dan ook, de kaart is een unieke
documentatie. Niet alleen voor inge
wijden interessant, maar ook voor
vele Texelaars een boeiend bezit voor
aan de wand. Klaas Uitgeest was
een jaar of vijf geleden al bij de eer
ste plannen voor heruitgave betrok
ken. Gerrit de Haan, toenmalig
directeur van de Stichting Texels Mu
seum, wilde de kaart van Kikkert in
oude staat opnieuw laten drukken.
Het stichtingsbestuur stak daar met
het oog op de hoge kosten echter
een stokje vóór. Drukkerij/uitgeverij
Langeveld de Rooy uit Den Burg
zag er echter brood in. Er ging een
verzoek naar B en W om gebruik te
mogen maken van een relatief gaaf
exemplaar uit 1863, dat in het bezit
van de gemeente was. LenR kreeg
toestemming van de gemeente om
deze kaart opnieuw uit te geven.
Eenvoudiger gezegd dan gedaan. Van
de originele kaart werden diverse op
namen (litho's) gemaakt.
Door lithograaf Lidro te Zandvoort
werden de door Kikkert ingetekende
wrakken weggetoucheerd, evenals
een aantal drukfouten. Scheurtjes en
vouwen in het origineel werden even
eens onzichtbaar gemaakt en op
nieuw ingekleurd. Bij LenR werden
alle door Klaas Uitgeest aangegeven
gestrande schepen naar scheepstype
ingetekend, een bijzonder nauwkeurig
en arbeidsintensief karwei. De aldus
„opgepepte" kaart werd vervolgens
in full colour gedrukt. De Bolder zorg
de voor verpakking en opslag. De
kaart kost ƒ14,95 en is met ingang
van vrijdag verkrijgbaar bij diverse
verkooppunten op heel Texel.
