Vondst eeuwenoude brieven 'droom van elke historicus Intieme ontboezemingen Texelse zeemansvrouw Bijzondere uitgave unieke brievenreeks ü2j Provincie betaalt mee aan riolering buitengebied TEXELSE g COURANT qJotïÓL fuif fl 'Maatwerk' voor appartementen in boerenstolpen Hulppost komt 'stuk dichterbij' VRIJDAG 14 NOVEMBER 2003 mn amiKn nxu kadactkau otmcttms IIU <?cux<yavi en7i< -fay -p'oerr-a./. fovr m,<j O^/c V iUji cf <nijsz<j& -&-Kt -/ló2- cL^dJjtgaar'(pi^ ■fc JLft vfi^-jz--,nyr--iyn~7z<n-cA. Uniek', 'spectaculair', 'van groot historisch belang' en 'de droom van elke historicus'. Het zijn geen kinderachtige predi katen die Perry Moree in het afgelopen week verschenen Kik kertje lief geeft aan de vondst die hij in 1994 deed in het natio nale archief van Groot-Brittannië. In één van de vele zware dozen vol stoffige papieren trof hij een stapeltje van achttien brieven van een en dezelfde persoon, een jonge Texelse vrouw, gericht aan haar man, die als officier in dienst was van de VOC. Toen uit een andere doos nog een negentiende brief tevoor schijn Rwam, besefte de onderzoeker dat het om uniek mate riaal ging, dat beslist onderzocht en gepubliceerd moest wor den. Hij kon toen alleen nog maar vermoeden hoeveel inspanningen dat zou kosten. De gezondheid van de kinderen, geldzorgen, de ruzie tussen twee schoonzussen, de dood van de hond, de komst van de nieuwe schout, de mismaaktheid van diens vrouw en veel, heel veel persoonlijke ontboe zemingen. Historisch gezien lijken de brieven van Aagje Luijtsen aan echt genoot Harmanus Kikkert - die date ren uit de periode tussen 1776 en 1780 - van niet al te groot belang. Het tegendeel is echter waar, want niet eerder werd zo'n omvangrijke acht- evenzeer voor de geschiedenis van Texel. De enige bekende bron die uit voerige informatie geeft over het le ven op het eiland in de achttiende eeuw, is de reeks brieven van de Haagse kunstschilder Pieter van Cuyck van rond 1780. Hij was echter een buitenstaander en van het 'ge wone' leven op Texel wist hij weinig. 'Als bron voor de lokale geschiede nis zijn Aagjes brieven dan ook zeker zo belangrijk als die van Van Cuyck', meent Moree. Ten slotte wijst de on stond uit oorlogsbuit, veroverd door Engelse oorlogsschepen. 'Een over wonnen schip werd helemaal kaal gevreten. De spullen werden naar Engeland overgebracht en bij opbod verkocht. Papieren werden door tol ken bekeken op eventuele interes sante inhoud Je kunt je voorstellen dat de Engelsen geïnteresseerd wa ren in allerlei informatie over handel en staatszaken van hun vijanden. Maar stond er niets van belang in, dan werd het opgeborgen en keek niemand er meer naar om.' Dat bleek ook uit de geheel verroeste sleutelbos die Moree vond in een doos die verder was gevuld met schetsboeken, liedjesbundels, boek jes, kranten en brieven. 'Er moeten werkelijk tienduizenden brieven lig gen Allemaal ongelezen. Dit is alleen maar het topje van de ijsberg. De kwaliteit is in de meeste gevallen uit muntend, want het is allemaal eerste klas. handgeschept papier. Het zou zeer wenselijk zijn als daar meer on derzoek naar wordt gedaan.' Probleem is volgens Moree dat de brieven in Engeland niemand interes- Deze waterverftekening van Cornells Pronk biedt een gezicht vanuit het noordoosten) op Den Burg in 1728. Rechts van de kerk is het koepel torentje te zien van het oude raadhuis. De huizen links staan aan de Weverstraat, waar vijftig jaar later Aagje en Harmanus woonden. (Illustraties tof 'Kikkertje Hef) tiende-eeuwse correspondentie aan getroffen van een vrouw aan haar zeevarende echtgenoot. Bang voor het uitlekken van geheime informatie stimuleerde de VOC postverkeer van haar werknemers bepaald niet. Brie ven moesten meestal dan ook wor den meegesmokkeld. 'Met de vondst van Aagjes brieven kan voor het eerst over een periode van vier jaar de privé-correspondentie van één VOC- officier worden gereconstrueerd, en is het mogelijk na te gaan waar, wan neer en hoe de brieven werden ver zonden en ontvangen', schrijft Moree. Belangrijk is ook dat de brieven een licht werpen op de praktische en per soonlijke kant van het leven van werknemers van de VOC. Dat geldt derzoeker op het belang voor het 'vrouwelijk' perspectief op de ge schiedenis. 'Dat is belangrijk, alleen al omdat onze kennis van het verle den vrijwel uitsluitend is gebaseerd op "mannelijke" bronnen.' Brits archief Dat Moree de brieven vond, is op zichzelf al bijzonder te noemen. Het Britse nationale archief in Londen is vrij te bezichtigen, maar van enige ordening is nauwelijks sprake. De in Den Haag wonende Moree, die promotieonderzoek deed naar de organisatie van de posterijen in de tijd van de VOC, vond het stapeltje brie ven in een archiefdoos die net als veel andere dozen waarschijnlijk nooit eerder geopend was De inhoud be- Een plattegrond van Den Burg uit 1828 met de woonhuizen van Harmanus Kikkert en Aagje Luijtsen en familie. 1 Hogerstraat 15, geboortehuis van Aagje; 2.Weverstraat 14, geboor tehuis van Harmanus; 3.Weverstraat 35, Aagje en Harmanus vanaf 1778; 4.Hogerstraat 2, Aagje en Harmanus omstreeks 1788; 5.Stenenplaats 6, Harmanus' broer Arie; 6.Binnen- burg 6, Harmanusnicht Gnetje van derMerct; 7.Binnenburg 5, Aagjes nicht Martje Kwast. Verder zijn aangegeven: 8.het schoutshuis aan de Vismarkt, 9.hervormde kerk aan de Binnenburg; 10.logement De Zwaan aan het Gapersglop (nu Zwaanstraat 6) en 11.herberg De Vergulde Kikkert (Cinema Texel), Gravenstraat 33. seren, maar dat ze alleen ter plekke mogen worden geraadpleegd. 'Ik heb de archivaris wel eens voorgesteld de brieven bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag of een universiteitsbi bliotheek in Nederland onder te bren gen. Maar dat was onbespreekbaar. En terwijl hier bijna met van deze brie ven zijn te vinden, hecht de Neder landse overheid er ook geen waarde aan. Het lijkt dus een onoplosbaar probleem. Het zou mooi zijn als dit boek daar een beetje verandering in brengt en het besef doorbreekt dat er een schat ligt te wachten.' Handschrift Het gereedmaken van de brieven voor publicatie kostte veel tijd en in spanningen. Moree kreeg daarbij nogal wat hulp, eerst van collega onderzoeker Ingrid Dillo en in latere instantie ook van Vibeke Roeper, die al veel onderzoek naar de VOC had gedaan. De oud-Texelse hielp hem met de transcriptie, het omzetten van het handschrift in getypte tekst. Dat was met altijd eenvoudig, want Aagje Luijtsen mocht dan een goed lees baar handschrift hebben, ze schreef achter elkaar door en gebruikte vrij wel geen punten, komma's of hoofd letters en vergiste zich ook wel eens. Bovendien waren de kopieën die Moree van de brieven had gemaakt niet op alle plaatsen even goed lees baar, waardoor soms geraden moest worden naar wat er had kunnen staan. Probleem was ook dat er aan het eind van de achttiende eeuw nog geen algemeen geaccepteerde spellingsregels waren en dat Aagje dus 'vanuit de klank' schreef. Zelfs haar eigen naam spelde ze op ver schillende manieren. 'In het alge meen schreef ze Nederlands en geen dialect, maar eronder broeide wel de Texelse tongval. Ze schrijft bijvoor beeld nag in plaats van nog. genog in plaats van genoeg en doe in plaats van toen. Klinkers worden vaak her haald, zoals in geaagte waar ze ge achte bedoelt. Als je dat hardop uit spreekt. hoor je er het dialect als het ware in door', vertelt Theo Timmer van boekhandel Het Open Boek, die het boek uitgaf en daarnaast assis teerde bij de transcriptie. Veel voorkomende dialectwoorden in Aagjes brieven zijn slep (koos naampje voor mensen die haar na aan het hart lagen) en allan (almaar, steeds). Geregeld was het met voldoende om de brieven alleen maar te transcriberen. Tussen rechte haken werden letters toegevoegd om de woorden begrijpelijker te maken voor de moderne lezer. Verouderde uit drukkingen werden uitgelegd in een voetnoot. Dat was wel eens lastig wanneer de oude woordenboeken die de onderzoekers raadpleegden geen uitkomst boden. Na lang puz zelen lukte het meestal alsnog. Nadat Aagje een jeugdliefde van haar man over de vloer had gehad, schreef ze daar de eerste liefde plagt te zijn, daar bleijft nou wel een wortel kleijn', wat Roeper en Timmer bijna letterlijk vertaalden als 'er blijft altijd een kiem van bestaan' en veel vrijer als 'oude liefde roest met'. Maar soms moes ten de onderzoekers berusten. Zo slaagden ze er niet in de uitdrukking 'het zal wel bij de blauwe sint af weeze' te vertalen. En op pagina 95, waar de zeemansvrouw hevig naar haar man verlangt, schrijven ze in een voetnoot- 'Aagje geeft hier een reeks seksuele toespelingen ten beste, naar de betekenis kunnen we raden.' Groenrok Een verhaal apart was de groenrok, een persoon die in maar liefst vier bneven voorkomt. Dat er iemand mee werd bedoeld die een halflange groene jas droeg, zoals bijvoorbeeld een jager, was nog wel te bedenken. Maar waarom dat een paar keer ta melijk verhuld gebeurde en eenmaal zelfs in de afkorting g.r.n. (groenrok niet) bleef lang een vraag. Uiteinde lijk concludeerden Roeper en Timmer dat het een man was met wie Aagje kort voor haar huwelijk iets gehad moet hebben en dat hij dus een pijn lijk gespreksonderwerp moet zijn geweest. Timmer: 'Het valt op dat ze voortdurend schrijft dat ze zo van haar man houdt en dat ze met zon der hem kan. Harmanus moet in zijn brieven hetzelfde gedaan hebben. Dat is niet zo gek voor twee geliefden die duizenden kilometers van elkaar verwijderd waren en elkaar meer dan een jaar met zagen. Het was heel belangrijk voor ze om elkaar voortdu rend te bevestigen in hun liefde voor elkaar. Er mocht geen kiem van twij fel worden gezaaid, zeker met als je zwanger was.' Timmer vindt het jammer dat ze niet alles hebben kunnen verklaren, maar schaamt zich er met voor. 'We zijn er maanden mee bezig geweest. Soms spraken we een hele avond lang over de plaats van een komma of punt, waardoor een betekenis toch weer anders zou kunnen zijn. Het is moei lijk om zomaar los te laten. Nog steeds spoken er af en toe vragen door mijn hoofd. Maar je moet je goed realiseren dat Aagje deze brie ven aan haar man heeft geschreven. Harmanus moest ze begrijpen, verder niemand. Er staan verwijzingen in naar mensen die wij nooit gekend hebben. We moesten ruim tweehon derd jaar afstand in taal en cultuur overbruggen.' Af en toe bekropen Timmer wel eens lichte schaamtege voelens. 'Je kunt je afvragen of deze brieven te intiem zijn om ze uit te geven. Aagje geeft zichzelf helemaal bloot, maar ze had natuurlijk nooit kunnen vermoeden dat anderen haar schrijven nog eens onder ogen zou den krijgen. Ik denk dat het wel kan, omdat alle betrokkenen allang dood zijn. Maar als Aagje en Harmanus je eigen oma en opa zouden zijn, zou je het dan wel zo leuk vinden dat hun zielenroerselen in boekvorm worden uitgegeven?' Service Als extra service aan de moderne le zers heeft Moree allerhande lezens waardige informatie toegevoegd over de families Luijtsen en Kikkert, de carrières bij de VOC van de broers Kikkert, op welke schepen ze voeren, wat hun bestemming was en hoelang ze wegbleven. Belangrijke hulp kreeg Moree daarbij van Ineke Vonk en de dit jaar overleden Cor Reij, die zelfs hebben uitgezocht waar Aagje Luijtsen en haar familie hebben ge woond. En zo is op een oude platte grond van Den Burg te zien waar het geboortehuis van Aagje stond (nu Hogerstraat 15), het geboortehuis van Harmanus (Weverstraat 14) en de woning van Aagje en Harmanus om- De overrompeling van de VOC-vloot in de Saldanhabaai in 1781, hét cruciale moment m het boek. streeks 1788 (Weverstraat 35). Vibeke Roeper: 'Het valt op dat Aagjes leven zich in een klein kringetje heeft afge speeld. Ze is binnen een afstand van een paar honderd meter geboren, getrouwd en begraven. Den Burg was maar klein in de achttiende eeuw. Aan de andere kant ging een zus van Aagje naar de kermis in De Rijp. Met haar nichtjes naar familie later vertrok hij naar de Oost, zijn zwangere vrouw achterlatend, om pas anderhalf jaar later terug te ko- mpn. Nadat Aagje was bevallen, was ze alleen verantwoordelijk voor de zorg over haar zoontje, al had ze met te klagen over belangstelling en hulp van ouders, schoonouders en andere familie. Die konden echter niet haar groeiende onrust wegnemen over het weliswaar, en vóórdat ze getrouwd was, maar het was toch niet naast de deur.' Emotie Ondanks alle extra informatie die Moree en zijn helpers in voetnoten en toelichtende hoofdstukken hebben geschreven, blijven de brieven van Aagje moeilijk te lezen. Niet vanwege de ouderwetse taal, want wie zich een beetje concentreert, is daar bin nen een paar bladzijden al aardig aan gewend. Veel moeilijker te overwin nen is de emotie die uit de brieven spreekt. Aagje was nog maar net twintig toen ze met Harmanus trouwde en nog geen zes maanden lot van haar geliefde, van wie ze met meer hoorde dan uit de enkele brie ven die ze tijdens zijn afwezigheid van hem kreeg. Aangezien brieven, mee gegeven met andere schepen, maan denlang onderweg waren, waren ze meestal al behoorlijk gedateerd op het moment dat ze eindelijk aankwa men. Zo schreef Aagje op 7 juli 1780 dat ze op 8 april 'van een welge- schaapen zoon verlost' was. De brief werd meegestuurd met de vloot die eind juli 1780 vertrok en begin no vember 1780 bij Kaap de Goede Hoop arriveerde. Harmanus was op dat moment nog in China en kreeg de brief pas op de terugreis, op 31 maart 1781, in Zuid-Afrika onder ogen. Op Qerr, 2- TurrCdiiJLr -eoi-Iaav Txal/zzzt^Prz Zzfy. Jjncofcn. -jUreölin. zvé .J? crj -Z°r c, ruycn.crezzzt-L cvezsc 'nupn. weeJ&rz *77 •Cox. I TP^Crttóvy^ Een fragment uit de tweede brief die Aagje Luijtsen aan Harmanus Kikkert stuurde. dat moment was het jochie af bijna een half jaar gestorven, bericht dat Harmanus op 1 mei onder ogen kreeg. Het is bijna pijnlijk om te bede hoeveel verdriet Aagje moet hei gehad, zonder dat ze dit kont met Harmanus. Komt nog bij o na de geboorte van haar tweede 'een knobbel als een vuijst' in borst zat en ze vreesde dat ze ker had. De 'twee dokters van oorlogsschip' die haar onderzod konden haar met geruststellen raadden haar alleen maar aan 'li te zijn en niet te 'peijnsen'. Zek ('pleijsters') compressen en he; vies om het in Amsterdam 'weijser en geleerder als zij' te zien wanneer het gezwel niet zou ken, om het zonodig 'er uijt te sneijden'. Of ze hun raad heeftc volgd, valt niet uit haar brievem maken. Ze was doodsbang voo operatie, maar aangezien ze ra ventien jaar in leven zou blijven, later misschien toch nog ondj mes geweest. Uitzond Al met al is Kikkertje lief een o derlijk boek geworden, fraai j gegeven door Jerom Timmer ei lustreerd met oude kat schilderijen, tekeningen en frag ten van het originele handschrr Aagje Luijtsen. Heel speciaal schilderij van de Engelsman Th Luny, dat de overrompeling van' schepen door een Engelse ooi vloot in de Saldanhabaai bij Afrika in 1781 laat zien. Om zi vege lijf te redden, vluchtten de verraste Hollandse opvarend! die dramatische gebeurtenis strand op, waarna de Engelsei meester maakten van de sch Eén van de overwonnen sch was de Parel, waarop Haru Kikkert zijn scheepskist met A brieven achterliet Het schl waarvan de makers van het bof bestaan kenden, werd na speurwerk teruggevonden museum in Johannesburg. 'Het is erg bijzonder dat we dit: derij konden opnemen. Want hi hét cruciale moment zien wa: om gaat in dit boek. Had die ve ring nooit plaatsgevonden, dai Harmanus zijn brieven gewoon naar huis genomen. Dan wan niet in een Engels archief belai had dit boek dus nooit bestaai je dat beseft, kijk je heel anders dat schilderij. Je ziet de brieven het ware van eigenaar verwiss En daardoor kunnen wij ze nu li Perry Moree: Kikkert/e lief; bi van Aagje Luijtsen. geschrevet sen 1776 en 1780 aan Ham Kikkert, stuurman in dienst vi e VOC. Ingeleid en bezorgd door n Moree, met medewerking van Dillo, Vibeke Roeper en Theo TnL Uitgave Het Open Boek Texel bonden, 208 pagina's, illustrat kleur en zwart-wit, met fragmenten in duotone. K €17,50 (na 31 december €19,S f Tekst Joop Roit 'c N De financiering van de riolering in het buitengebied is praktisch rond. Gedeputeerde Staten hebben be sloten óm €500.000,- te betalen van de extra kosten van de zoge heten doelmatigheidsvariant. Het zelfde bedrag komt voor rekening van de gemeente en het ziet ernaar uit dat het Hoogheemraadschap €1.000.000,- zal bijdragen. De werkzaamheden kunnen daarom spoedig van start gaan, om te be ginnen in de polder Het Noorden. Het project, onderdeel van het Masterplan Water, voorziet in het aansluiten van 350 van de totaal 700 percelen die nu nog afvalwater in de bodem of op de sloot lozen. De ove rige percelen zullen moeten worden voorzien van een vorm van indivi duele afvalwaterbehandeling, dus een septische tank of een beter wer kende IBA. afhankelijk van de kwetsbaarheid van het betreffende gebied. Met het totale proiect is €5,5 miljoen gemoeid. Dat bedrag zou €2 milioen lager zijn als Texel had gekozen voor het minst verstrekkende systeem waarmee nog net aan de eisen wordt voldaan, de minimumvariant. De voorkeur is echter gegeven aan de doelmatigheidsvariant, die een veel Het Natuur- en Landschapsbe leidsplan over de ruimtelijke invul ling van het eiland is een feit. Dinsdagavond ging de raad ak koord met de beleidsnota waarin de beoogde uitstraling van het landschap in de toekomst is ge schetst. Waar de raad in het verleden al vele malen had geschoten op de voorzet van het college van b en w, ging de groter milieurendement heeft. De extra kosten daarvan zijn nu dus ge dekt. politiek ook nu met zonder slag of stoot akkoord met het plan. Gesteggel was er over het stolpen- beleid, op grond waarvan in boeren stolpen maximaal vier appartemen ten mogen worden gebouwd, mits ze een afmeting hebben van 55 tot 70 vierkante meter. Maar Frans Visman (D66) probeerde een meerderheid te krijgen voor minimaal 50 meter. 'Want soms is de stolp net te klein voor twee keer 55 meter.' Maar die afme ting wijkt af van het gangbare beleid voor vakantiewoningen, wat afbreuk doet aan de herkenbaarheid van het beleid. Visman vond geen medestan ders, maar kreeg toch een beetje zijn zin. Wethouder Nel Eelman van Ruimtelijke Ordening beloofde aan vragers waar mogelijk ter wille te zijn. 'Dat betekent dat als iemand komt met een stolp waarin volgens de re gels nét geen twee appartementen passen, we proberen maatwerk te leveren.' Het begrip maatwerk moet volgens burgemeester Geldorp goed worden omschreven. 'Anders bete kent het dat er iets wordt geregeld.' Kampeerboeren die inpandige appar tementen bouwen, moeten voor elke eenheid een tent of caravan inleve ren. De slaapplaatsen die met de appartementen gemoeid zijn, worden niet gekort op het aantal dat voor de kampeerboeren is gereserveerd. Jan Koolhof (CDA) sprak lovende woorden over de inhoud van het landschapsplan, maar miste een fi nanciële onderbouwing, bijvoorbeeld voor het behoud en herstel van tuin- wallen en schapenboeten. 'Er staan er nu een paar op instorten. Als er geen geld voor komt, zijn die straks verdwenen.' Overleg tussen betrokkenen bij de hulpverleningspost aan de Pont- weg heeft woensdag nog niet de zekerheid gegeven dat dit kanjer project er daadwerkelijk komt. Wel zijn de partners elkaar dichter ge naderd en vinden zij dat de post grote kansen biedt voor het eiland. 'Indringend', zo omschrijft gemeen tesecretaris Piet Zoon het gesprek tussen de partners. Vooral de finan ciering van het milioenenproject en de verdeling van de kosten waren onderwerp van gesprek. Ter tafel kwam een aantal rekenmodellen, waarbij bepaalde kosten al dan niet werden berekend. Verder is gesteggeld over juridische aspecten, zoals de vraag wie als gebruiker worden aangemerkt, wie als hit beheerder of als verhuurder naast passeerde een aantal van de revue, waarvan de koster schillen. Het overleg werd woond door vertegenwoordiger de gemeente, de GGD, de poli! ambulancedienst, Thuiszorg B (Corbis Plus) en andere gebru Volgens Zoon wordt er ook gegaan dat huisartsen, gees) gezondheidszorg, fysiotherap en maatschappelijk werk ond vinden in het gebouw. Volgens beschouwen de betrokkenen di als een grote meerwaarde voo eiland en is realisatie 'een stuk terbij' gekomen. Het is de bede dat de partners op 12 decemt* nieuw met elkaar om de tafel?

Kranten Regionaal Archief Alkmaar

Texelsche Courant | 2003 | | pagina 8