Vondst eeuwenoude brieven 'droom van elke historicus
Intieme ontboezemingen
Texelse zeemansvrouw
Bijzondere uitgave
unieke brievenreeks
ü2j
Provincie betaalt mee aan
riolering buitengebied
TEXELSE g COURANT
qJotïÓL fuif
fl
'Maatwerk' voor
appartementen
in boerenstolpen
Hulppost komt
'stuk dichterbij'
VRIJDAG 14 NOVEMBER 2003
mn amiKn nxu
kadactkau otmcttms IIU
<?cux<yavi en7i<
-fay -p'oerr-a./. fovr m,<j O^/c
V iUji cf <nijsz<j& -&-Kt
-/ló2- cL^dJjtgaar'(pi^
■fc JLft vfi^-jz--,nyr--iyn~7z<n-cA.
Uniek', 'spectaculair', 'van groot historisch belang' en 'de
droom van elke historicus'. Het zijn geen kinderachtige predi
katen die Perry Moree in het afgelopen week verschenen Kik
kertje lief geeft aan de vondst die hij in 1994 deed in het natio
nale archief van Groot-Brittannië. In één van de vele zware
dozen vol stoffige papieren trof hij een stapeltje van achttien
brieven van een en dezelfde persoon, een jonge Texelse vrouw,
gericht aan haar man, die als officier in dienst was van de VOC.
Toen uit een andere doos nog een negentiende brief tevoor
schijn Rwam, besefte de onderzoeker dat het om uniek mate
riaal ging, dat beslist onderzocht en gepubliceerd moest wor
den. Hij kon toen alleen nog maar vermoeden hoeveel
inspanningen dat zou kosten.
De gezondheid van de kinderen,
geldzorgen, de ruzie tussen twee
schoonzussen, de dood van de hond,
de komst van de nieuwe schout, de
mismaaktheid van diens vrouw en
veel, heel veel persoonlijke ontboe
zemingen. Historisch gezien lijken de
brieven van Aagje Luijtsen aan echt
genoot Harmanus Kikkert - die date
ren uit de periode tussen 1776 en
1780 - van niet al te groot belang. Het
tegendeel is echter waar, want niet
eerder werd zo'n omvangrijke acht-
evenzeer voor de geschiedenis van
Texel. De enige bekende bron die uit
voerige informatie geeft over het le
ven op het eiland in de achttiende
eeuw, is de reeks brieven van de
Haagse kunstschilder Pieter van
Cuyck van rond 1780. Hij was echter
een buitenstaander en van het 'ge
wone' leven op Texel wist hij weinig.
'Als bron voor de lokale geschiede
nis zijn Aagjes brieven dan ook zeker
zo belangrijk als die van Van Cuyck',
meent Moree. Ten slotte wijst de on
stond uit oorlogsbuit, veroverd door
Engelse oorlogsschepen. 'Een over
wonnen schip werd helemaal kaal
gevreten. De spullen werden naar
Engeland overgebracht en bij opbod
verkocht. Papieren werden door tol
ken bekeken op eventuele interes
sante inhoud Je kunt je voorstellen
dat de Engelsen geïnteresseerd wa
ren in allerlei informatie over handel
en staatszaken van hun vijanden.
Maar stond er niets van belang in,
dan werd het opgeborgen en keek
niemand er meer naar om.'
Dat bleek ook uit de geheel verroeste
sleutelbos die Moree vond in een
doos die verder was gevuld met
schetsboeken, liedjesbundels, boek
jes, kranten en brieven. 'Er moeten
werkelijk tienduizenden brieven lig
gen Allemaal ongelezen. Dit is alleen
maar het topje van de ijsberg. De
kwaliteit is in de meeste gevallen uit
muntend, want het is allemaal eerste
klas. handgeschept papier. Het zou
zeer wenselijk zijn als daar meer on
derzoek naar wordt gedaan.'
Probleem is volgens Moree dat de
brieven in Engeland niemand interes-
Deze waterverftekening van Cornells Pronk biedt een gezicht vanuit het noordoosten) op Den Burg in 1728. Rechts van de kerk is het koepel
torentje te zien van het oude raadhuis. De huizen links staan aan de Weverstraat, waar vijftig jaar later Aagje en Harmanus woonden.
(Illustraties tof 'Kikkertje Hef)
tiende-eeuwse correspondentie aan
getroffen van een vrouw aan haar
zeevarende echtgenoot. Bang voor
het uitlekken van geheime informatie
stimuleerde de VOC postverkeer van
haar werknemers bepaald niet. Brie
ven moesten meestal dan ook wor
den meegesmokkeld. 'Met de vondst
van Aagjes brieven kan voor het eerst
over een periode van vier jaar de
privé-correspondentie van één VOC-
officier worden gereconstrueerd, en
is het mogelijk na te gaan waar, wan
neer en hoe de brieven werden ver
zonden en ontvangen', schrijft
Moree.
Belangrijk is ook dat de brieven een
licht werpen op de praktische en per
soonlijke kant van het leven van
werknemers van de VOC. Dat geldt
derzoeker op het belang voor het
'vrouwelijk' perspectief op de ge
schiedenis. 'Dat is belangrijk, alleen
al omdat onze kennis van het verle
den vrijwel uitsluitend is gebaseerd
op "mannelijke" bronnen.'
Brits archief
Dat Moree de brieven vond, is op
zichzelf al bijzonder te noemen. Het
Britse nationale archief in Londen is
vrij te bezichtigen, maar van enige
ordening is nauwelijks sprake. De in
Den Haag wonende Moree, die
promotieonderzoek deed naar de
organisatie van de posterijen in de tijd
van de VOC, vond het stapeltje brie
ven in een archiefdoos die net als veel
andere dozen waarschijnlijk nooit
eerder geopend was De inhoud be-
Een plattegrond van Den Burg uit 1828 met de woonhuizen van Harmanus Kikkert en Aagje
Luijtsen en familie. 1 Hogerstraat 15, geboortehuis van Aagje; 2.Weverstraat 14, geboor
tehuis van Harmanus; 3.Weverstraat 35, Aagje en Harmanus vanaf 1778; 4.Hogerstraat 2,
Aagje en Harmanus omstreeks 1788; 5.Stenenplaats 6, Harmanus' broer Arie; 6.Binnen-
burg 6, Harmanusnicht Gnetje van derMerct; 7.Binnenburg 5, Aagjes nicht Martje Kwast.
Verder zijn aangegeven: 8.het schoutshuis aan de Vismarkt, 9.hervormde kerk aan de
Binnenburg; 10.logement De Zwaan aan het Gapersglop (nu Zwaanstraat 6) en 11.herberg
De Vergulde Kikkert (Cinema Texel), Gravenstraat 33.
seren, maar dat ze alleen ter plekke
mogen worden geraadpleegd. 'Ik heb
de archivaris wel eens voorgesteld de
brieven bij de Koninklijke Bibliotheek
in Den Haag of een universiteitsbi
bliotheek in Nederland onder te bren
gen. Maar dat was onbespreekbaar.
En terwijl hier bijna met van deze brie
ven zijn te vinden, hecht de Neder
landse overheid er ook geen waarde
aan. Het lijkt dus een onoplosbaar
probleem. Het zou mooi zijn als dit
boek daar een beetje verandering in
brengt en het besef doorbreekt dat er
een schat ligt te wachten.'
Handschrift
Het gereedmaken van de brieven
voor publicatie kostte veel tijd en in
spanningen. Moree kreeg daarbij
nogal wat hulp, eerst van collega
onderzoeker Ingrid Dillo en in latere
instantie ook van Vibeke Roeper, die
al veel onderzoek naar de VOC had
gedaan. De oud-Texelse hielp hem
met de transcriptie, het omzetten van
het handschrift in getypte tekst. Dat
was met altijd eenvoudig, want Aagje
Luijtsen mocht dan een goed lees
baar handschrift hebben, ze schreef
achter elkaar door en gebruikte vrij
wel geen punten, komma's of hoofd
letters en vergiste zich ook wel eens.
Bovendien waren de kopieën die
Moree van de brieven had gemaakt
niet op alle plaatsen even goed lees
baar, waardoor soms geraden moest
worden naar wat er had kunnen
staan. Probleem was ook dat er aan
het eind van de achttiende eeuw nog
geen algemeen geaccepteerde
spellingsregels waren en dat Aagje
dus 'vanuit de klank' schreef. Zelfs
haar eigen naam spelde ze op ver
schillende manieren. 'In het alge
meen schreef ze Nederlands en geen
dialect, maar eronder broeide wel de
Texelse tongval. Ze schrijft bijvoor
beeld nag in plaats van nog. genog
in plaats van genoeg en doe in plaats
van toen. Klinkers worden vaak her
haald, zoals in geaagte waar ze ge
achte bedoelt. Als je dat hardop uit
spreekt. hoor je er het dialect als het
ware in door', vertelt Theo Timmer
van boekhandel Het Open Boek, die
het boek uitgaf en daarnaast assis
teerde bij de transcriptie. Veel
voorkomende dialectwoorden in
Aagjes brieven zijn slep (koos
naampje voor mensen die haar na
aan het hart lagen) en allan (almaar,
steeds).
Geregeld was het met voldoende om
de brieven alleen maar te
transcriberen. Tussen rechte haken
werden letters toegevoegd om de
woorden begrijpelijker te maken voor
de moderne lezer. Verouderde uit
drukkingen werden uitgelegd in een
voetnoot. Dat was wel eens lastig
wanneer de oude woordenboeken
die de onderzoekers raadpleegden
geen uitkomst boden. Na lang puz
zelen lukte het meestal alsnog. Nadat
Aagje een jeugdliefde van haar man
over de vloer had gehad, schreef ze
daar de eerste liefde plagt te zijn,
daar bleijft nou wel een wortel kleijn',
wat Roeper en Timmer bijna letterlijk
vertaalden als 'er blijft altijd een kiem
van bestaan' en veel vrijer als 'oude
liefde roest met'. Maar soms moes
ten de onderzoekers berusten. Zo
slaagden ze er niet in de uitdrukking
'het zal wel bij de blauwe sint af
weeze' te vertalen. En op pagina 95,
waar de zeemansvrouw hevig naar
haar man verlangt, schrijven ze in een
voetnoot- 'Aagje geeft hier een reeks
seksuele toespelingen ten beste,
naar de betekenis kunnen we raden.'
Groenrok
Een verhaal apart was de groenrok,
een persoon die in maar liefst vier
bneven voorkomt. Dat er iemand mee
werd bedoeld die een halflange
groene jas droeg, zoals bijvoorbeeld
een jager, was nog wel te bedenken.
Maar waarom dat een paar keer ta
melijk verhuld gebeurde en eenmaal
zelfs in de afkorting g.r.n. (groenrok
niet) bleef lang een vraag. Uiteinde
lijk concludeerden Roeper en Timmer
dat het een man was met wie Aagje
kort voor haar huwelijk iets gehad
moet hebben en dat hij dus een pijn
lijk gespreksonderwerp moet zijn
geweest. Timmer: 'Het valt op dat ze
voortdurend schrijft dat ze zo van
haar man houdt en dat ze met zon
der hem kan. Harmanus moet in zijn
brieven hetzelfde gedaan hebben.
Dat is niet zo gek voor twee geliefden
die duizenden kilometers van elkaar
verwijderd waren en elkaar meer dan
een jaar met zagen. Het was heel
belangrijk voor ze om elkaar voortdu
rend te bevestigen in hun liefde voor
elkaar. Er mocht geen kiem van twij
fel worden gezaaid, zeker met als je
zwanger was.'
Timmer vindt het jammer dat ze niet
alles hebben kunnen verklaren, maar
schaamt zich er met voor. 'We zijn er
maanden mee bezig geweest. Soms
spraken we een hele avond lang over
de plaats van een komma of punt,
waardoor een betekenis toch weer
anders zou kunnen zijn. Het is moei
lijk om zomaar los te laten. Nog
steeds spoken er af en toe vragen
door mijn hoofd. Maar je moet je
goed realiseren dat Aagje deze brie
ven aan haar man heeft geschreven.
Harmanus moest ze begrijpen, verder
niemand. Er staan verwijzingen in
naar mensen die wij nooit gekend
hebben. We moesten ruim tweehon
derd jaar afstand in taal en cultuur
overbruggen.' Af en toe bekropen
Timmer wel eens lichte schaamtege
voelens. 'Je kunt je afvragen of deze
brieven te intiem zijn om ze uit te
geven. Aagje geeft zichzelf helemaal
bloot, maar ze had natuurlijk nooit
kunnen vermoeden dat anderen haar
schrijven nog eens onder ogen zou
den krijgen. Ik denk dat het wel kan,
omdat alle betrokkenen allang dood
zijn. Maar als Aagje en Harmanus je
eigen oma en opa zouden zijn, zou je
het dan wel zo leuk vinden dat hun
zielenroerselen in boekvorm worden
uitgegeven?'
Service
Als extra service aan de moderne le
zers heeft Moree allerhande lezens
waardige informatie toegevoegd over
de families Luijtsen en Kikkert, de
carrières bij de VOC van de broers
Kikkert, op welke schepen ze voeren,
wat hun bestemming was en hoelang
ze wegbleven. Belangrijke hulp kreeg
Moree daarbij van Ineke Vonk en de
dit jaar overleden Cor Reij, die zelfs
hebben uitgezocht waar Aagje
Luijtsen en haar familie hebben ge
woond. En zo is op een oude platte
grond van Den Burg te zien waar het
geboortehuis van Aagje stond (nu
Hogerstraat 15), het geboortehuis
van Harmanus (Weverstraat 14) en de
woning van Aagje en Harmanus om-
De overrompeling van de VOC-vloot in de Saldanhabaai in 1781, hét cruciale moment m het boek.
streeks 1788 (Weverstraat 35). Vibeke
Roeper: 'Het valt op dat Aagjes leven
zich in een klein kringetje heeft afge
speeld. Ze is binnen een afstand van
een paar honderd meter geboren,
getrouwd en begraven. Den Burg
was maar klein in de achttiende
eeuw. Aan de andere kant ging een
zus van Aagje naar de kermis in De
Rijp. Met haar nichtjes naar familie
later vertrok hij naar de Oost, zijn
zwangere vrouw achterlatend, om
pas anderhalf jaar later terug te ko-
mpn. Nadat Aagje was bevallen, was
ze alleen verantwoordelijk voor de
zorg over haar zoontje, al had ze met
te klagen over belangstelling en hulp
van ouders, schoonouders en andere
familie. Die konden echter niet haar
groeiende onrust wegnemen over het
weliswaar, en vóórdat ze getrouwd
was, maar het was toch niet naast de
deur.'
Emotie
Ondanks alle extra informatie die
Moree en zijn helpers in voetnoten en
toelichtende hoofdstukken hebben
geschreven, blijven de brieven van
Aagje moeilijk te lezen. Niet vanwege
de ouderwetse taal, want wie zich
een beetje concentreert, is daar bin
nen een paar bladzijden al aardig aan
gewend. Veel moeilijker te overwin
nen is de emotie die uit de brieven
spreekt. Aagje was nog maar net
twintig toen ze met Harmanus
trouwde en nog geen zes maanden
lot van haar geliefde, van wie ze met
meer hoorde dan uit de enkele brie
ven die ze tijdens zijn afwezigheid van
hem kreeg. Aangezien brieven, mee
gegeven met andere schepen, maan
denlang onderweg waren, waren ze
meestal al behoorlijk gedateerd op
het moment dat ze eindelijk aankwa
men. Zo schreef Aagje op 7 juli 1780
dat ze op 8 april 'van een welge-
schaapen zoon verlost' was. De brief
werd meegestuurd met de vloot die
eind juli 1780 vertrok en begin no
vember 1780 bij Kaap de Goede
Hoop arriveerde. Harmanus was op
dat moment nog in China en kreeg de
brief pas op de terugreis, op 31 maart
1781, in Zuid-Afrika onder ogen. Op
Qerr,
2-
TurrCdiiJLr
-eoi-Iaav
Txal/zzzt^Prz Zzfy.
Jjncofcn. -jUreölin. zvé
.J? crj -Z°r c,
ruycn.crezzzt-L cvezsc
'nupn. weeJ&rz
*77
•Cox.
I
TP^Crttóvy^
Een fragment uit de tweede brief die Aagje Luijtsen aan Harmanus Kikkert stuurde.
dat moment was het jochie af
bijna een half jaar gestorven,
bericht dat Harmanus op 1 mei
onder ogen kreeg.
Het is bijna pijnlijk om te bede
hoeveel verdriet Aagje moet hei
gehad, zonder dat ze dit kont
met Harmanus. Komt nog bij o
na de geboorte van haar tweede
'een knobbel als een vuijst' in
borst zat en ze vreesde dat ze
ker had. De 'twee dokters van
oorlogsschip' die haar onderzod
konden haar met geruststellen
raadden haar alleen maar aan 'li
te zijn en niet te 'peijnsen'. Zek
('pleijsters') compressen en he;
vies om het in Amsterdam
'weijser en geleerder als zij' te
zien wanneer het gezwel niet zou
ken, om het zonodig 'er uijt te
sneijden'. Of ze hun raad heeftc
volgd, valt niet uit haar brievem
maken. Ze was doodsbang voo
operatie, maar aangezien ze ra
ventien jaar in leven zou blijven,
later misschien toch nog ondj
mes geweest.
Uitzond
Al met al is Kikkertje lief een o
derlijk boek geworden, fraai j
gegeven door Jerom Timmer ei
lustreerd met oude kat
schilderijen, tekeningen en frag
ten van het originele handschrr
Aagje Luijtsen. Heel speciaal
schilderij van de Engelsman Th
Luny, dat de overrompeling van'
schepen door een Engelse ooi
vloot in de Saldanhabaai bij
Afrika in 1781 laat zien. Om zi
vege lijf te redden, vluchtten de
verraste Hollandse opvarend!
die dramatische gebeurtenis
strand op, waarna de Engelsei
meester maakten van de sch
Eén van de overwonnen sch
was de Parel, waarop Haru
Kikkert zijn scheepskist met A
brieven achterliet Het schl
waarvan de makers van het bof
bestaan kenden, werd na
speurwerk teruggevonden
museum in Johannesburg.
'Het is erg bijzonder dat we dit:
derij konden opnemen. Want hi
hét cruciale moment zien wa:
om gaat in dit boek. Had die ve
ring nooit plaatsgevonden, dai
Harmanus zijn brieven gewoon
naar huis genomen. Dan wan
niet in een Engels archief belai
had dit boek dus nooit bestaai
je dat beseft, kijk je heel anders
dat schilderij. Je ziet de brieven
het ware van eigenaar verwiss
En daardoor kunnen wij ze nu li
Perry Moree: Kikkert/e lief; bi
van Aagje Luijtsen. geschrevet
sen 1776 en 1780 aan Ham
Kikkert, stuurman in dienst vi e
VOC. Ingeleid en bezorgd door n
Moree, met medewerking van
Dillo, Vibeke Roeper en Theo TnL
Uitgave Het Open Boek Texel
bonden, 208 pagina's, illustrat
kleur en zwart-wit, met
fragmenten in duotone. K
€17,50 (na 31 december €19,S f
Tekst Joop Roit
'c
N
De financiering van de riolering in
het buitengebied is praktisch rond.
Gedeputeerde Staten hebben be
sloten óm €500.000,- te betalen
van de extra kosten van de zoge
heten doelmatigheidsvariant. Het
zelfde bedrag komt voor rekening
van de gemeente en het ziet ernaar
uit dat het Hoogheemraadschap
€1.000.000,- zal bijdragen. De
werkzaamheden kunnen daarom
spoedig van start gaan, om te be
ginnen in de polder Het Noorden.
Het project, onderdeel van het
Masterplan Water, voorziet in het
aansluiten van 350 van de totaal 700
percelen die nu nog afvalwater in de
bodem of op de sloot lozen. De ove
rige percelen zullen moeten worden
voorzien van een vorm van indivi
duele afvalwaterbehandeling, dus
een septische tank of een beter wer
kende IBA. afhankelijk van de
kwetsbaarheid van het betreffende
gebied.
Met het totale proiect is €5,5 miljoen
gemoeid. Dat bedrag zou €2 milioen
lager zijn als Texel had gekozen voor
het minst verstrekkende systeem
waarmee nog net aan de eisen wordt
voldaan, de minimumvariant. De
voorkeur is echter gegeven aan de
doelmatigheidsvariant, die een veel
Het Natuur- en Landschapsbe
leidsplan over de ruimtelijke invul
ling van het eiland is een feit.
Dinsdagavond ging de raad ak
koord met de beleidsnota waarin
de beoogde uitstraling van het
landschap in de toekomst is ge
schetst.
Waar de raad in het verleden al vele
malen had geschoten op de voorzet
van het college van b en w, ging de
groter milieurendement heeft. De
extra kosten daarvan zijn nu dus ge
dekt.
politiek ook nu met zonder slag of
stoot akkoord met het plan.
Gesteggel was er over het stolpen-
beleid, op grond waarvan in boeren
stolpen maximaal vier appartemen
ten mogen worden gebouwd, mits ze
een afmeting hebben van 55 tot 70
vierkante meter. Maar Frans Visman
(D66) probeerde een meerderheid te
krijgen voor minimaal 50 meter. 'Want
soms is de stolp net te klein voor
twee keer 55 meter.' Maar die afme
ting wijkt af van het gangbare beleid
voor vakantiewoningen, wat afbreuk
doet aan de herkenbaarheid van het
beleid. Visman vond geen medestan
ders, maar kreeg toch een beetje zijn
zin. Wethouder Nel Eelman van
Ruimtelijke Ordening beloofde aan
vragers waar mogelijk ter wille te zijn.
'Dat betekent dat als iemand komt
met een stolp waarin volgens de re
gels nét geen twee appartementen
passen, we proberen maatwerk te
leveren.' Het begrip maatwerk moet
volgens burgemeester Geldorp goed
worden omschreven. 'Anders bete
kent het dat er iets wordt geregeld.'
Kampeerboeren die inpandige appar
tementen bouwen, moeten voor elke
eenheid een tent of caravan inleve
ren. De slaapplaatsen die met de
appartementen gemoeid zijn, worden
niet gekort op het aantal dat voor de
kampeerboeren is gereserveerd.
Jan Koolhof (CDA) sprak lovende
woorden over de inhoud van het
landschapsplan, maar miste een fi
nanciële onderbouwing, bijvoorbeeld
voor het behoud en herstel van tuin-
wallen en schapenboeten. 'Er staan
er nu een paar op instorten. Als er
geen geld voor komt, zijn die straks
verdwenen.'
Overleg tussen betrokkenen bij de
hulpverleningspost aan de Pont-
weg heeft woensdag nog niet de
zekerheid gegeven dat dit kanjer
project er daadwerkelijk komt. Wel
zijn de partners elkaar dichter ge
naderd en vinden zij dat de post
grote kansen biedt voor het eiland.
'Indringend', zo omschrijft gemeen
tesecretaris Piet Zoon het gesprek
tussen de partners. Vooral de finan
ciering van het milioenenproject en
de verdeling van de kosten waren
onderwerp van gesprek. Ter tafel
kwam een aantal rekenmodellen,
waarbij bepaalde kosten al dan niet
werden berekend. Verder is
gesteggeld over juridische aspecten,
zoals de vraag wie als gebruiker
worden aangemerkt, wie als hit
beheerder of als verhuurder
naast passeerde een aantal van
de revue, waarvan de koster
schillen. Het overleg werd
woond door vertegenwoordiger
de gemeente, de GGD, de poli!
ambulancedienst, Thuiszorg B
(Corbis Plus) en andere gebru
Volgens Zoon wordt er ook
gegaan dat huisartsen, gees)
gezondheidszorg, fysiotherap
en maatschappelijk werk ond
vinden in het gebouw. Volgens
beschouwen de betrokkenen di
als een grote meerwaarde voo
eiland en is realisatie 'een stuk
terbij' gekomen. Het is de bede
dat de partners op 12 decemt*
nieuw met elkaar om de tafel?