Texelse autisten willen af van onwetendheid en onbegrip
'Autist krijgt hele dag
onmogelijke opdrachten'
Buiten begint mijn
overlevingstocht
OSG: 'Begeleiding
schiet vaak tekort'
TEXELSE 7 COURANT
'Ik werd uitgescholden, gepest en buitengesloten'
OSG-tijd dramatisch
voor autistische Sara
'Behandel een autist
niet als een melaatse
meeste Texelaars hebben wel eens van autisme gehoord.
Uaar wat het precies inhoudt, is vaak niet duidelijk. Onmid-
jeilijk wordt de link gelegd met de film Rain Man, waarin
Dustin Hofmann de rol vertolkt van een autistische man met
uitzonderlijk wiskundig vermogen. Marjanka Hooge-
;,3g, zelf autistisch, werd er wanhopig van dat de kennis
,an autisme zo gering is. En daardoor ook het begrip en de
acceptatie. Zij organiseerde onlangs de eerste Texelse infor
matieavond over autisme. En dat werd een groot succes.
De behoefte aan informatie en herkenning bleek groot. Met
Remko Klein, echtgenoot en vader van een autistische vrouw
enzoon, gaf Hoogeweg deze relatief onbekende stoornis een
gezicht.
informatieavond had als thema
Ütswe kent vele gezichten. En dat
s precies wat Linda Rollenberg van
•et regionaal Autisme Steunpunt
^oord-Holland Noord tegenkomt.
Zijwas op Texel om meer over stoor-
résen uit het autistisch spectrum
levertellen. Als orthopedagoog en
6-verpleegkundige kwam zij veel-
ddig in aanraking met gezinnen
ji kinderen die vastliepen door een
jjüstische stoornis. Zij runt nu voor
:e GGZ (brancheorganisatie voor
westelijke gezondheids- en versla-
tngszorg) een autismesteunpunt in
Schagen. Volgens Rollenberg is het
aantal mensen met een autistische
stoornis op Texel groter dan gemid-
oeld. Cijfers om die bewering te
tnderbouwen, heeft zij echter niet.
Het is meer een gevoel. Ik krijg
shoorlijk wat mensen van Texel
DINSDAG 17 OKTOBER 2006
met een autistische stoornis aan
de lijn. Die zitten vaak in zak en as
omdat er veel hulpverleners zijn die
hen niet snappen en vaak niet het
geduld kunnen opbrengen contact
te houden. Veel autisten komen bij
mij. Ik ondersteun ze en stuur ze
door naar de juiste instanties. Ik
zou graag meer willen doen, want
op Texel is dat hard nodig. Het zou
goed zijn als er op het eiland een
coördinator komt die voor begelei
ding kan zorgen.'
Lotgenoten
Daarnaast zou Rollenberg graag zien
dat er lotgenotengroepen worden
opgezet, zogeheten PAS-groepen
(Personen met Autisme Spectrum),
zodat ervaringen kunnen worden
gedeeld en ouders van autistische
kinderen informatie kunnen uitwis
selen. 'Op Texel zul je moeten kijken
waar de meeste behoefte aan is en
dan gericht een PAS-groep opzet
ten of thematische informatieavon
den organiseren waarop kan wor
den ingeschreven.' Rollenberg ziet
ook brood in kleinschalige, laag
drempelige activiteiten voor Texelse
autisten. Zij ziet daarbij ook een
rol weggelegd voor de NVA, de
Nederlandse Vereniging voor Autis
me. Secretaris Frangoise Prins laat
weten dat de vereniging van plan
is een groep op Texel op te zetten.
'We willen eerst in kaart brengen
waar behoefte aan is. Op welke
termijn we een groep kunnen rea
liseren is moeilijk te zeggen, want
we zijn afhankelijk van vrijwilligers.'
Een andere mogelijkheid is volgens
Prins dat de NVA een eventueel
ander initiatief ondersteunt.
Zij heeft geen indicatie dat autisme
op Texel vaker voorkomt dan elders.
'Wij hebben op Texel zestien leden.
Dat komt overeen met het landelijk
gemiddelde.' Ook kinderpsychiater
Michel Pam kan niet bevestigen dat
autisme hier vaker voorkomt. 'Dat
is mede afhankelijk van de definitie.
Die is de laatste jaren veel breder
geworden. Ik ken op Texel een hele
boel kinderen waarvan ik denk dat
het in de familie zit, maar waarbij
dat nooit is gediagnosticeerd. Dat
moet je ook met willen. Ik weet niet
of het hier meer voorkomt.'
%nko Klein, met Sjoerd en Inge: 'Alles moet op vaste tijden, anders red ik het niet.
Als een vriendje tegen Sjoerd
legt zullen we inbrekertje spelen,
ton gooit Sjoerd een steen door
de ruit. Als je tegen hem zegt
naar de maan, dan is hij in
paniek, want er is geen ladder
genoeg om er te komen. Hij
*emt alles letterlijk, dus je moet
«zinnen goed formuleren. Bij ons
s denken een automatisme. Een
autist denkt in hokjes. Als hem
ets wordt gezegd, dan gaat hij
srst al die hokjes af. Daardoor
raageert hij trager en vaak wordt
tem die tijd niet gegund.' Rem-
Klein (42) is vader van Sjoerd
die PDD-NOS en MCDD heeft
En echtgenoot van Inge (49), die
tempt met een PDD-NOS stoor-
ds, in combinatie met de per
soonlijkheidsstoornis borderje.
^gezinsleven van de familie Klein
De Cocksdorp is bepaald geen
toorsnee bestaan. Structuur, rust en
telmaat zijn hier de belangrijkste
sn om de dag goed door te
temen. Van verrassingen houden ze
tet in huize Klein. 'Als Sjoerd jarig
s,dan gaan we een maand voor zijn
jaardag een cadeau uitzoeken,
te laten het hem zien en daarna
^ken we het in en krijgt hij het op
^verjaardag. Anders gaat het mis.'
tok moeder Inge is wars van onver
ste gebeurtenissen. 'Spontaan
eten, vind ik een verschrikking.
%we ergens willen gaan eten, dan
tonnen we dat ruim van tevoren.'
Haar leven kende diepe dalen met
'eel onbegrip en depressieve perio-
ten. Ze is vaker getrouwd geweest.
ouders zeiden vroeger: a/s je
tawf, ben je gelukkig. Ze zeiden
met bij dat je ook moest werken
jan een relatie. Steeds weer liep
tot mis.' Ze verhuisde 28 keer en
jjd moeite vriendschappen op te
touwen. Toch had zij nooit gedacht,
tot de oorzaak bij haar zelf lag. 'Ik
tob altijd gedacht dat ik normaal
Wat ik niet wist, keek ik af van
anderen.Haar leven werd een stuk
tongenamer toen ze uiteindelijk de
juiste medicatie kreeg. Het even
wicht is echter precair. Door haar
borderline-stoornis heeft Inge een
slecht zelfbeeld.
Ingestudeerd
Sjoerd, een vrolijke knul met een
guitige kop en rood haar, popelt om
voor de krant op de foto te gaan. De
komst van de verslaggever is hem
van tevoren aangekondigd en hij
vindt het erg interessant. Zijn over
gewicht wordt veroorzaakt door de
medicijnen. Hij lijdt aan faalangst,
verlatingsangst en betrekt alles wat
hij hoort op zichzelf. Daarnaast heeft
hij moeite zijn emoties te reguleren.
Sociale contacten met anderen gaan
niet vanzelf. Die zijn ingestudeerd.
'Inge en Sjoerd weten heel goed
gewenst sociaal gedrag te vertonen.
In vluchtige contacten kunnen ze
dat goed volhouden. Bij wat meer
diepgang lukt dat niet meer', aldus
Klein. Ondanks alle problemen die
hij en zijn gezin dagelijks ondervin
den, blijft hij positief. 'Ik heb heel
lang op mijn tenen gelopen. Vooral
toen Sjoerd klein was.' Nu krijgt hij
goede medicijnen om in te slapen
en leert hij langzamerhand beter
met zijn beperkingen om te gaan.
We hebben heel zware tijden gehad.
maar ik heb nooit gedacht ik trek
het niet, ik stap op.' Om zijn batterij
op te laden, gaat Klein regelmatig
alleen op stap. Volleyballen of met
vrienden naar de film. Even de zin
nen verzetten.
Iedere dag staat genoteerd op een
planbord. Ontbijt, aankleden, naar
school. De dag wordt tot op het hal
ve uur ingepland en van de gemaak
te planning wordt niet afgeweken.
Wachten wordt zoveel mogelijk ver
meden. 'Als Sjoerd vraagt wanneer
we weggaan, kan ik niet zeggen
straks. Want wat is straks? Daar kan
een autist niets mee. Dan moet ik
inschatten hoeveel tijd iets kost en
dan zeg ik hem bijvoorbeeld twee
keer de tekenfilm van Tom and Jerry
en dan gaan we. Dan is het goed.'
Omdat Remko aan de overkant bij
de politie werkt, moet Inge over
dag het huishouden zoveel mogelijk
draaien. 'Ik heb er mijn handen aan
vol. Ik zou graag buitenshuis willen
werken, want ik mis een werkkring
maar het lukt me niet. En als Sjoerd
thuiskomt, dan focus ik me op hem.'
Toch is het niet alleen kommer en
kwel bij de familie Klein. 'We kunnen
ook ontzettend lachen samen. En
met Sjoerd.'
Marjanka Hoogeweg (37) heeft
het Syndroom van Asperger. Ze
is overgevoelig voor prikkels, kan
niet plannen, neemt taal letterlijk
en heeft moeite met sociale con
tacten en het reguleren van haar
emoties. Toch is het pas twee jaar
geleden dat bij haar de diagnose
werd gesteld. Jarenlang werd ze
gepest, als lui bestempeld, niet
geloofd en gezien als een ver
wend nest. Wanhopig trachtend
te voldoen aan de normen van
onze maatschappij, gewoon te
zijn, ervoer zij iedere nieuwe dag
als een marteling. De diagnose
kwam als een opluchting. 'Ein
delijk werd ik geloofd.' Sindsdien
gaat het redelijk goed met Hooge
weg. 'Ik leer jullie steeds beter
begrijpen.'
Met steun van haar partner San-
der van Heerwaarde, ouders en wat
vrienden en bekenden slaagt Mar
janka er alleszins redelijk in haar
leven in De Cocksdorp in goede
banen te leiden. Niets is echter van
zelfsprekend en iedere dag wordt
strak ingepland volgens een vast
schema. En dat is noodzakelijk. 'Ik
moet alles op vaste tijden doen.
anders lukt het niet. Als ik voor
twaalf uur 's middags het eten niet
heb klaarstaan, kan ik 's avonds niet
koken. Dat gaat met. Boodschappen
doe ik zelden alleen. En als ik het
doe, moet ik dat van tevoren inplan
nen en op een briefje schrijven wat
ik moet hebben. Dan ga ik hier in het
dorp naar de supermarkt, pak snel
wat ik nodig heb en ga ik weer naar
huis. Daarna ben ik kapot. Doodmoe
en overprikkeld.' Om haar zintuigen
zoveel mogelijk te ontzien, draagt
zij oordoppen en een speciale bril
met getint glas. In haar woning is
het licht aangepast. Voor een autist
is dat geen overbodige luxe. leder
(bij)geluid komt versterkt binnen en
autisten kunnen geen onderscheid
maken tussen de belangrijkheid van
al die prikkels. 'Het is net alsof je
in een intercity reist en alles waar
je langsraast in je opneemt en pro
beert te verwerken.'
Normale wereld
Sociale contacten vindt zij moeilijk.
Op het eerste gezicht lijkt Hooge
weg niets te mankeren. Ze praat
veel en heeft een brede interesse.
Haar huis is netjes en ze oogt niet
anders. 'Dat is aangeleerd gedrag.
Ik lees veel over autisme om jullie
te begrijpen. Om te leren hoe de
maatschappij wil dat ik me gedraag.
Door te doen wat jullie doen probeer
ik zo goed mogelijk te functioneren.
Bovendien is praten makkelijker dan
luisteren. Als ik praat, hoef ik niet te
luisteren en niet te kijken om sig
nalen op te vangen. Dan heb ik de
regie en dat vind ik prettig.' Verder
leert ze steeds beter om te gaan
met haar stoornis. 'Ik kan nu beter
aangeven wat ik wel kan en wat niet.
Ook leer ik nee te zeggen en keuzes
te maken. Ik ben veel minder vaak
boos en heb mijn woede-uitbars-
Marjanka Hoogeweg; 'Alles moet op vaste tijden, anders red ik het niet.
tingen beter onder controle.' Veel
steun om zich staande te houden
in de 'normale' wereld vindt Hooge
weg bij haar twee paarden. Dagelijks
rijdt ze naar de Volharding om haar
troeteldieren te verzorgen.
'Door mijn paarden leer ik de men
sen te begnjpen. Een paard kent
maar één taal: lichaamstaal. Mensen
hebben ook lichaamstaal, maar die
verkrachten dat door hun stem te
gebruiken.'
Door de structuur in haar leven gaat
het ook fysiek beter met de geboren
Bilthovense. Door overprikkeling had
zij regelmatig last van spierverkram-
pmg en misselijkheid- Dat is minder
geworden, ook door toedoen van de
juiste medicatie. Niettemin ervaart
zij drukke verjaardagen of harde
geluiden nog steeds als uitermate
vervelend. Ook onverwacht bezoek
brengt haar in verwarring. Dat is niet
ingepland, en dus te belastend.
'Halverwege de basisschool is het
begonnen. Ik werd gepest en niet
geaccepteerd. Ze scholden me uit
en ik mocht nooit meedoen. Ik
vond het heel moeilijk om vrien
den te maken. Als ik naast iemand
zat, zat ik alleen maar te beden
ken wat ik tegen die persoon zou
zeggen. Als er dan eens iemand
aardig deed, klampte ik me daar
aan vast. Ik wilde er zo graag bij
horen, maar dat lukte niet. Daar
door werd ik heel eenzaam. Op de
OSG werd het allemaal nog erger.
Het pesten werd sluwer, op een
manier dat de leraar het niet door
had. Ik werd steeds stiller en meer
in mezelf gekeerd. Ik zat gevangen
in mezelf.' Sara* is 17 jaar en heeft
PDD-NOS en MCDD, een subcate
gorie van PDD-NOS.
Door haar handicap heeft zij moeite
met sociale contacten, verwerkt ze
informatie trager en kan ze moeilijk
tegen veranderingen en onduidelijk
heid. Drie jaar volgde Sara lessen op
OSG De Hogeberg. Toen de situatie
volkomen onhoudbaar werd, kon zij
uiteindelijk terecht op Hendrik Mol,
een school in Schagen voor speciaal
voortgezet onderwijs voor leerlingen
met gehoor- taal/spraak- en commu
nicatieproblemen. Inmiddels heeft zij
daar haar VMBO-diploma gehaald
en is ze bezig op HAVO-niveau.
Pas toen Sara 11 jaar was, werd ont
dekt dat zij een autistische stoornis
heeft. 'Ik heb altijd het gevoel gehad
dat ik anders was, maar ik had niet
het idee dat ik iets had. Ik was op
school stil en teruggetrokken, daar
door viel ik niet op. Het is pas uitge
komen toen ik hypochondne (angst
voor ziektes) kreeg.' Dat kwam in
de laatste jaren van de basisschool.
Haar moeder Tmy* vult aan. 'Zoals
veel autisten nam Sara tekst letter-
nis, dus ik dacht dat ik gestoord
was. Toen ben ik er over gaan lezen
en heb ik het geaccepteerd. De
diagnose is een lichtpuntje geweest,
want ik ben mijn functioneren beter
gaan begrijpen.'
Doolhof
Na groep 8 brak voor Sara opnieuw
moeilijke tijd aan: de middelbare
school. Haar intelligentie was getest
op het niveau voor VMBO of HAVO.
'Ik heb een lage werksnelheid, maar
daar keken ze niet naar. Alleen naar
lijk. Dus als ze op televisie een pro
gramma zag over huidkanker, was
zij in paniek. Dacht ze dat ook te
krijgen en wilde ze niet meer in de
zon komen. Door die hypochondrie
en dwanggedachten kwam Sara bij
kinderpsychiater Pam terecht. Die
stelde vast dat zij een aan autisme
verwante stoornis had. Later werd bij
de GGZ de diagnose PDD-NOS en
MCDD gesteld. 'Ik wist eerst niet wat
het was. Ik hoorde het woord stoor-
intelligentie. Dus zat ik tot 's nachts
half eén huiswerk te maken. Het
móest af, maar het lukte gewoon
niet.' Ook het contact met klasge
noten liep niet. Het pesten ging door
en Sara, thuis openhartig en vrolijk,
veranderde. 'Er kwamen op de mid
delbare school en door de puberteit
zoveel nieuwe dingen op me af dat
ik het pesten en de huiswerkdruk er
niet bij kon hebben Alle ellende ont
laadde zich thuis in ruzies. Mijn leven
voelde aan als een doolhof, waarvan
ik de uitgang met kon vinden.' Naar
eigen zeggen liet Sara's begeleiding
te wensen over. 'Ik mocht naar de
huiswerkbegeleiding. Er zat daar wel
een leraar, maar omdat ik zoveel
vragen had durfde ik daar niet naar
toe te stappen en kwam ik thuis met
dezelfde hoeveelheid huiswerk en
een nog grotere drukHaar kregen
ouders een persoonsgebonden bud
get (PGB) voor extra zorg. Dat geld
werd gedeeltelijk ingezet voor extra
hulp op school. Uiteindelijk kwam
Sara bij de leerwegondersteuning
terecht: kleine klasjes met moeilijk
lerende kinderen. 'Dat was onder
mijn niveau, maar ik kon wel even
bijkomen, want ik stortte helemaal
in.'
Doordat veel autisten heel gevoelig
zijn voor prikkels, waren de pauzes
in de drukke aula met veel lawaai en
licht een verschrikking voor Sara. 'Ik
moet af en toe mezelf even kunnen
terugtrekken om alle indrukken te
verwerken. Daar was geen gelegen
heid voor.'
Na dat derde schooljaar maakte Sera
de overstap naar Hendrik Mol.
Op verzoek van de betrokkenen zijn
hun namen gefingeerd.
De geïnterviewde autistische
Texelaars hebben één ding
gemeen: ze willen meer begrip
van de mensen om hen heen.
Meer tijd om te laten zien dat ze
niet achterlijk zijn en ze willen
serieus genomen worden. Over
de beste aanpak verschillen de
meningen.
Marjanka Hoogeweg en Remko
Klein zijn voor openheid en duide
lijkheid. Klein: 'Ik zou niets tegen
naambordjes hebben met daarop
de kreet ik ben autistisch. Dan is het
meteen duidelijk en kweek je meer
begrip als iemand anders reageert.'
Hoogeweg hoopt op een andere
benadering van (onbekende) men
sen om haar heen. 'Als ik vreemd
reageer dan heb ik liever dat iemand
later vraagt waf gebeurde er in je
hoofd op dat moment? In plaats van
Joh, waarom deed je zo raar? Dat
Wat is autisme?
Autisme is een informatiever
werkingsstoornis die niet direct
'zichtbaar' is. De belangrijkste
kenmerken zijn beperkingen in de
sociale omgang, overgevoeligheid
voor prikkels, steeds terugkerend
stereotiep gedrag en weerstand
tegen veranderingen.
Mensen met een autistische spec
trum stoornis (ASS) hebben veel
structuur nodig. Autistische stoor
nissen zijn aangeboren. Drie op de
vier autisten is man. De belangrijk
ste, en meest voorkomende, zijn
kern (of klassiek) autisme, zoals
hierboven kort beschreven, PDD-
NOS en Asperger.
PDD-NOS staat voor Pervasive
Developmental Disorder Not
Otherwise Specified Mensen met
deze stoornis voldoen niet aan
de criteria voor een specifieke
andere ontwikkelingsstoornis en
vallen in feite in een restcatego
rie. Volgens de criteria is sprake
van PDD-NOS als er tenminste
sprake is van tekortkomingen in
de sociale interactie en commu
nicatieve vaardigheden of de aan
wezigheid van stereotiepe gedra
gingen, interesses of activiteiten.
De stoornis van Asperger komt
binnen ASS het meest voor. Ook
mensen met deze stoornis heb
ben problemen met sociale inter
actie. Het belangrijkste verschil
is de spraakontwikkeling. Die is
normaal, maar communicatie is
moeilijk. Ze begrijpen de woor
den, maar hebben moeite met de
(sociale) betekenis ervan. Mensen
met Asperger hebben een normale
intelligentie of zijn hoogbegaafd.
Op grond van buitenlands epide
miologisch onderzoek zijn er in
Nederland ongeveer 90.000 men-
maakt een heel verschil. Behandel
ons niet als melaatsen.'
Volgens Linda Rollenberg zijn er
echter veel jongeren die beslist met
naar buiten willen treden met hun
stoornis. Zij houden dat liever voor
zich om geen stempel te krijgen,
waardoor ze juist anders worden
behandeld. 'Ik zie dan ook niets in
badges of zo.'
Sara: 'Autisten worden vaak te hoog
of te laag ingeschat Dat is heel las
tig. Mensen moeten niet te snel een
oordeel vellen over iemand en hem
of haar niet te oppervlakkig bekij
ken. Kijk naar de dingen die iemand
wel kan, want dat is vaak meer
dan mensen denken. Alleen wordt
dat vaak gecamoufleerd door traag
heid of een handicap.' Zij hoopt
dat andere Texelse autisten zich in
de verhalen herkennen. 'Ze moeten
ook weten dat ze niet alleen zijn. En
dat niet iedereen is zoals de men
sen die geen begrip tonen.'
Texelaars die vragen hebben over
autisme of de eventuele oprichting
van PAS-groepen, kunnen terecht bij
Marjanka Hoogeweg, tel. 316847.
sen met een vorm van autisme.
Hoewel de indruk bestaat dat op
Texel bovengemiddeld veel autis
ten wonen, kan dat niet met cijfers
worden onderbouwd. Evenmin is
duidelijk wat de oorzaak zou zijn
van de bewering dat autisme op
Texel vaker zou voorkomen.
De begeleiding van kinderen met
een autistische stoornis schiet
vaak tekort. De bestaande rege
lingen blijken in de praktijk onvol
doende te werken. Er zijn teveel
organisatorische en financiële
obstakels. Die conclusie trekt
de zorgcoördinator van OSG De
Hogeberg, Hans van Garderen.
Zijn taak is ervoor te zorgen dat
leerlingen met een indicatie de
zorg krijgen waar ze recht op
hebben.
Het beleid van de OSG is erop
gericht zoveel mogelijk leerlingen
een plekje te geven Ook als ze
doof of blind zijn, ADHD hebben of
autistisch zijn. 'Dat is best een hele
klus. Leerlingen met een indicatie
knjgen een leerling gebonden finan
ciering (LGF). in de volksmond beter
bekend als het rugzakje. Dat geld
moet worden besteed aan ambu
lante hulp. Na aftrek van reistijd
blijft er met meer over dan zo'n
twee uur hulp per week over en dat
is vaak te weinig', aldus Van Garde
ren. Momenteel telt de school zeven
leerlingen met een ASS-stoornis,
maar daarnaast zijn er verscheidene
tieners die waarschijnlijk ook een
stoornis uit het autistisch spectrum
hebben, maar waarvan de diagnose
nog niet is gesteld
Volgens Van Garderen is er de laat
ste jaren hard gewerkt om de bege
leiding van autistische leerlingen
naar een hoger peil te brengen.
'Vaak is al bekend dat ze autistisch
zijn en wordt hun komst in groep 8
al voorbereid. Dan wordt aandacht
geschonken aan planning en het
invullen van een agenda. Op onze
school is er 80 minuten per week
extra begeleiding door een docent
die daar tijd voor heeft en ertoe
bereid is Bij voorkeur de men
tor. Die blijft ook in de jaren erna
het vaste aanspreekpunt voor deze
leerling.'
Begeleiding
De mentor is ook degene die de
docenten informatie verstrekt over
de wijze waarop het best met de
betreffende autistische leerling kan
worden omgegaan. 'Het Regionaal
Expertise Centrum zorgt voor ambu
lante begeleiding en deelt ervarin
gen met het lerarenteam en doet
eventueel een lesobservatie. Daar
naast is er eens per twee weken
een gesprek met de leerling en eens
per maand wordt gesproken met
ouders en schoolbegeleider. 'Dan
kijken we of de begeleiding aansiuit
bij de leerling of dat het anders
moet.' Volgens Van Garderen is er
inmiddels ook een plek waar autis
tische leerlingen zich in alle rust
kunnen terugtrekken, wordt zoveel
mogelijk structuur geboden en vul
len leraren in een apart schrift het
huiswerk in omdat autisten dat zelf
niet goed kunnen Toch beaamt hij
dat het vaak onvoldoende is.
'Eigenlijk zou er een apart klasje
moeten komen met autisten, maar
daarvoor zijn er hier te weinig.'
Hoe groot het percentage autisti
sche leerlingen is dat het redt op de
OSG, kan Van Garderen niet zeg
gen. 'Sommigen redden het, ande
ren niet.'
Tekst en foto's
Louise van der Sluis
