'Als Texelaar overal met open armen ontvangen'
Mathilde Jansen onderzoekt
gebruik dialect op Ameland
'De gevoelstijd is aanmerkelijk korter'
TEXELSE 10 COURANT
Waar is dit?
Start sociale woningbouw Zouteland
De week van...
Michel Stroo
VRIJDAG 5 FEBRUARI 2010
Mathilde Jansen
c/ia/eet
Amsterdam University Press
'Een echte Amelander spreekt dialect' is pas sinds 1 februari op de markt, maar
heeft inmiddels al aardig wat belangstelling gewekt.
Wie zich met recht een echte
Amelander wil noemen, moet
Amelands spreken, maar op z'n
minst op Ameland geboren zijn.
Net als op de andere Waddenei
landen wordt een duidelijk
onderscheid gemaakt tussen
import en niet-import. 'Maar wat
als je als Amelander nu geboren
bent in het ziekenhuis van Leeu
warden? Dan ben je toch een
beetje in je eer aangetast.'
Dat schrijft Mathilde Jansen in haar
onlangs verschenen boekje Een
echte Amelander spreekt dialect.
Als oud-Texelse weet Jansen dat
de geboortegrond niet alleen op
Ameland een kwestie is. 'Dat dit
zelfde dilemma ook op Texel nog
speelt, bleek niet al te lang gele
den. Texelaars die in het ziekenhuis
in Den Helder geboren waren, kon
den in hun geboortecertificaat de
naam Den Helder laten vervangen
door Texel. Later bleek het om een
1-aprilgrap te gaan, maar toch
kwamen er een hoop Texelaars op
af', verwijst ze naar de grap die de
Texelse Courant in 1997 bedacht.
Jansen - een dochter van Gelein
Jansen en Ria Rijlaarsdam - voegt
eraan toe dat het 'bij ons op het
eiland' ook nog uitmaakt waar je
ouders vandaag komen. 'Pas als
allebei je ouders ook op Texel
geboren waren, had je recht op het
ware eilanderschap. Hoewel mijn
moeder niet van Texel kwam, kon
ik me toch altijd makkelijk uit de
situatie redden. De moeder van
mijn moeder kwam namelijk wél
van Texel, en daarmee was de
kous af.'
Een echte Amelander spreekt dia
lect is een publieksuitgave van
Jansens proefschrift, dat ze in april
aan de Vrije Universiteit in Amster
dam verdedigt. Eerder studeerde
ze Nederlands in Nijmegen en Lei
den, deed ze als stagiaire aan het
Meertens Instituut onderzoek naar
de dialecten op Texel en Ameland
en schreef ze een doctoraalscriptie
over het Amelands en het Mids-
lands (op Terschelling), in vergelij
king met het Stadsfries, een zowel
aan het Fries als aan het Hollands
gelieerd dialect, dat uitsluitend in
de steden van Friesland wordt
gesproken. 'Voor mijn promotieon
derzoek had ik aanvankelijk het
idee om de dialecten op alle Wad
deneilanden, zelfs op de Duitse en
Deense, met elkaar te vergelijken.
Maar dat bleek wel erg optimis
tisch. Mijn onderzoek is steeds
meer ingeperkt, totdat het Ame
lands overbleef. En dat was al een
hele kluif.' Ameland is een interes
sant gebied voor taalkundigen, al
was het maar omdat er geen Wad
deneiland is waar nog zoveel dia
lect wordt gesproken. Dat lijkt ver
rassend, omdat buitenstaanders er
vaak weinig van mee krijgen. Het
dialect wordt uitsluitend onderling
gesproken, toeristen worden keu
rig te woord gestaan in Neder
lands, Duits of Engels. Voor de
meeste Amelanders is het dialect
echter de moedertaal, al leren de
kinderen er al op jonge leeftijd ook
het Nederlands. Onderzoek aan de
plaatselijke scholengemeenschap
(waar leerlingen het VMBO-diplo-
ma kunnen halen en de HAVO
doorlopen tot en met klas 3) leerde
Jansen dat 62,5 procent van de
leerlingen in 2002 thuis nog dialect
sprak en 15,2 procent een combi
natie van Nederlands en Amelands.
Onderling gebruikten ze nog meer
dialect, respectievelijk 62,1 en 25,8
procent.
Het succes van het dialect wordt
vooral veroorzaakt door de relatief
geïsoleerde ligging van Ameland,
die weinig buitenstaanders ertoe
verleidt er te gaan wonen. Het
eiland kent dan ook de minste
import van de Nederlandse Wad
dengemeenten. Jansen: 'Jongeren
die voor school naar de wal moe
ten, wonen vaak samen in studen
tenflats in Leeuwarden. Ze gaan
ieder weekend naar huis en keren
na hun studie vaak definitief terug,
waarbij ze voor lief nemen dat ze
werk doen dat onder hun oplei
dingsniveau ligt.' De situatie lijkt op
het eerste gezicht niet zo veel
anders dan op Vlieland, maar is
volgens de onderzoeker onverge
lijkbaar. 'Op Vlieland wordt bijna
helemaal geen dialect meer gespro
ken. Dat komt doordat daar in de
Franse tijd al een economische
crisis was, waardoor het eiland is
ontvolkt. De oorspronkelijke bewo
ners zijn later vervangen door
nieuwkomers.' Opvallend is ook
dat veel nieuwkomers op Ameland
hun uiterste best doen dialect te
spreken, waarschijnlijk omdat ze er
graag 'bij' willen horen. 'Kinderen
passen zich snel aan. Bij tweede
taalverwerving spelen leeftijdsge
noten een belangrijkere rol dan de
ouders. Komt bij dat veel nieuwko
mers oorspronkelijk uit Friesland
komen. Amelands is verwant aan
het Hollands, vooral wat betreft
woordvorming, maar de uitspraak
lijkt meer op Fries. Dat maakt de
overgang voor die kinderen gemak
kelijker.'
Een echte Amelander spreekt dia
lect telt niet meer dan 64 pagina's,
maar stipt tal van elementen aan.
Jansen begint met een lesje
geschiedenis van Ameland en gaat
vervolgens in op de verschillen in
taalgebruik tussen ouderen en jon
geren en mannen en vrouwen,
twee- en meertaligheid en de iden
titeit van de Amelanders, die zich
eerder Nederlander dan Fries noe
men, maar vooral ook graag onder
strepen uit welk dorp ze komen.
Ook schrijft ze over de plaatselijke
verschillen. Het dialect aan de
westkant, waar nog veel boeren
wonen, is het meest oorspronke
lijk. Aan de oostkant is het toerisme
het meest ontwikkeld en wonen
ook de meeste nieuwkomers,
waardoor het Standaardnederlands
hier meer is ingeburgerd. Ook
inhoudelijk zijn er verschillen en al
zijn die niet erg groot, de gebrui
kers zelf zijn zich er terdege van
bewust.
Interessant is ten slotte het 'hyper
dialectisme', een fenomeen waar
bij vooral de ei en de ij nogal eens
worden verwisseld. De ij wordt in
het Amelands oorspronkelijk als ie
uitgesproken, de ei als Maar
veel jongeren maken geen onder
scheid meer en scheren alle ij's
over één kam, waarbij ze niet alleen
diek (voor dijk) zeggen, maar ook
giet, in plaats van gèèt, waar ze
geit bedoelen. Jansen vermoedt
dat hyperdialectismen niet altijd
ontstaan uit onwetendheid. 'Soms
willen dialectsprekers benadruk
ken dat ze dialect spreken, in plaats
van Nederlands. Dat doen ze bij
voorbeeld door in plaats van de
Nederlandse variant altijd voor de
dialectvariant te kiezen. Dat iets
dergelijks aan de hand is onder
Amelandse jongeren is goed moge
lijk. Ze schamen zich namelijk niet
voor hun dialect, integendeel, ze
zijn er trots op.'
Jansen bracht voor haar onder
zoek veel tijd op Ameland door en
sprak met heel veel bewoners.
Haar afkomst zat haar daarbij niet
in de weg. 'Door mijzelf als Texe
laar te introduceren, werd ik overal
met open armen ontvangen',
schrijft ze in haar inleiding. 'Ik krijg
nog een warm gevoel als ik aan al
die uren denk die ik heb doorge
bracht in Amelander huiskamers.
Of op vreemdere locaties. Het zal
een buitenstaander niet snel
gebeuren dat hij wordt uitgenodigd
bij het pakmake (voor het Sunne-
klaasfeest) in een donker schuurtje
achter de kerk van Hollum. Zelfs
voor Amelander vrouwen is dit ver
boden terrein. Ik mocht absoluut
geen foto's maken, maar wel opna
mes voor de gesprekken.'
Een echte Amelander spreekt dia
lect is pas sinds 1 februari op de
markt, maar heeft inmiddels al aar
dig wat belangstelling gewekt. Zo
werd Jansen geïnterviewd door
Radio 2, Radio Friesland en NRC
Handelsblad. Het boek is een uit
gave van Amsterdam University
Press, verschenen in de serie
Meertens nieuwjaarsuitgaven en
kost €14,95.
Joop Rommets
Weblog
'Een schapenboet op Texel'. Dat is
de omschrijving op deze oude
ansichtkaart uit de collectie van
Maarten Stoepker.
De vraag is echter waar deze foto
gemaakt werd en waar dus deze
boet - en vooral de stolp de achter
grond - gestaan hebben. Wie
meent dit te weten, kan contact
opnemen met Stoepker, tel.
312940. De mensen op de vorige
foto waren Jan Kortenhoeve, zijn
vrouw Marretje Buis en hun kinde
ren Jaap en Jacoba. De jongen op
de voorgrond is Nicolaas, de vader
van de Fried Kortenhoeve van de
Pontweg. De foto werd gemaakt in
de tuinderij achter de Warmoes
straat, waar nu het voormalige
politiebureau staat.
Zoals het er nu naar uitziet,
begint Woontij deze maand met
het werven van gegadigden
voor een woning op het Zoute
land bij Den Hoorn.
Voor het realiseren van sociale
woningbouw op het Zouteland was
het noodzakelijk dat de gemeente
en Woontij overeenstemming
bereikten over de grondprijs. Deze
week werden de partijen het eens
over de verrekening, binnen de
kaders die de raad daarvoor heeft
aangegeven. De gemeente ver
strekt bovendien een subsidie van
€7.500,- per woning om energie-
neutrale bouw mogelijk te maken.
Daarmee sluit Woontij aan bij de
andere zogeheten nulenergie-
woningen in de wijk en kan er
bovendien gebruik gemaakt wor
den van een bijdrage van het Wad
denfonds die voor de hele project
is bestemd. Woontij en de gemeen
te hebben afgesproken dat het
project samen met de toekomstige
bewoners ontwikkeld wordt, reden
voor Woontij om al direct geïnte
resseerden te zoeken.
Op verzoek van de redactie
hield raadsgriffier Marit de Por
to ruim een week lang een
weblog bij. Over moeite met
opstaan, de komende raadsver
kiezingen, een presentatie op
school en camera's in de raad
zaal. Hieronder een bloemle
zing, het complete weblog is te
lezen via www.texelsecourant.
nl.
Maandag
De eerste wekker gaat bij ons thuis
om 6.50 uur af - dat is het moment
dat onze zoon van 13 opstaat. Hij
is nauwelijks luidruchtig, maar toch
is het geluid van de pubervoeten
op de overloop voldoende om mij
al voorzichtig te wekken. Dan
volgt er nóg een moeilijk moment:
het wekken van onze dochter van
bijna 10. Zij heeft mijn genen op
het gebied van dag- en nachtritme
en heeft ook altijd moeite met
opstaan. Ze heeft nu al meermalen
stellig uitgesproken dat ze, zodra
ze in de brugklas zit, actie zal voe
ren om het aanvangstijdstip van
het eerste uur te veranderen naar
een later moment: 8.00 beginnen is
voor haar onbespreekbaar. Ze
denkt aan een uur of 9, half 10. Ze
gaat zelfs zo ver dat ze liever op
zaterdag nog een paar uur naar
school gaat, als dat dan betekent
dat ze doordeweeks niet voor
negenen hoeft op te staan. U
begrijpt: mijn stem heeft ze!
Dinsdag
Vanochtend met een paar raadsle
den en een aankomend, enthousi
ast raadslid een heer ontvangen
die ons heeft laten zien dat je een
raadsvergadering niet alleen kunt
laten horen, live, maar ook laten
zien. Het was een presentatie, en
dus zoals zo vaak: gelikt genoeg,
maar het heeft wel indruk gemaakt.
De gemeenteraad gewoon bij u
thuis in de huiskamer. 'Horen, zien
en geloven' dus. De raad. Toegan
kelijk. Laagdrempelig. En dus ook
meer zichtbaar dan ooit, zodra de
camera's in de nieuwe raadszaal
worden opgehangen en de raads
leden (zo stel ik me dat voor) met
één druk op een knop bij u thuis
komen!
Woensdag
Ik geloof dat je kinderen niet vroeg
genoeg een podium kunt bieden.
Wennen aan publiek. Leren dat het
niet erg is als er eens iets misgaat:
een valse noot. Pruik verliezen tij
dens een ingewikkelde dansstap.
Je tekst kwijt. Een hulpeloze blik
naar de meester of juf. Vallen mag!
Uit je rol. Of van het podium. Geeft
niets, want je staat er, en daar gaat
het om.
Vandaag moest De Dochter optre
den, voor groep 5, 6 en 8. En dat is
een big deal kan ik u vertellen.
Ik lees de verwachtingsvolle
spanning op haar gezicht. De zin,
die ze heeft in deze dag. En ik ver
wonder me nu al over het gemak
waarmee ze straks over het podi
um zal glijden. De mooiste moon-
walk ooit, uiteraard. Geperfectio
neerd op de gladde vloer van onze
keuken.
Vooruitgang. Het woord zegt
het eigenlijk al. Een voorwaartse
beweging. En ook ik voel me soms
uitgedaagd mee te gaan in de
vaart der (moderne) volkeren.
Maar stemmen doen we tegen
woordig weer met het rode pot
lood. Omdat de stemcomputers,
die ruim tien jaar ook op Texel
trouw hun werk hebben gedaan,
fraudegevoelig zouden zijn. Ik vind
het jammer. Natuurlijk: het demo
cratisch proces moet betrouwbaar
zijn en veilig. Vertrouwen wekken,
ook. Ik waardeer echter toch vooral
de symbolische betekenis van het
rode potlood...
Donderdag
Op 3 maart gaat u naar de stem
bus, wikt en weegt wellicht en
maakt dan resoluut, of toch nog
twijfelend, een vakje rood. En als
dan om 21.00 uur de stembussen
sluiten en heel veel handen aan het
tellen slaan, zullen de contouren
van de nieuwe raad langzaam dui
delijk worden. Als de uitslag
zich op het projectiescherm ont
rolt, zullen de mensen in Question
Plaza kijken naar een slide waarop
de namen van de 15 mensen staan
die hun plaats op de kandidaten
lijst voor vier jaar zullen verruilen
voor een plaats in de raadszaal. Ik
kijk dan echter niet slechts naar de
nieuwe raad, maar tevens naar de
namen van de 15 mensen waar
mee, en waarvoor, ik vanaf dat
moment zal gaan werken.
Vrijdag
Eigenlijk bijzonder, nu ik er over
nadenk, dat Texels nieuws vaak
geen nieuws is voor mij. Ik kan dus
met recht koppen snellen, al lees ik
natuurlijk soms met interesse de
visie van de journalist op een
onderwerp. Soms herkenbaar.
Soms verrassend.
Zo lees ik nergens dat onze doch
ter zondag 10 jaar wordt; een
decennium achter zich latend.
Het is net zoiets als met de tempe
ratuur: je hebt de werkelijke tem
peratuur, wetenschappelijk aan
toonbaar en dus onbetwistbaar, en
je hebt de gevoelstemperatuur. Zo
is het ook met tijd. Er is de werke
lijke tijd, een aanwijsbare periode
van tien jaar in dit geval, en er is de
gevoelstijd. En waar de gevoels
temperatuur vaak hoger is dan de
werkelijke, geldt voor tijd precies
het omgekeerde: de gevoelstijd is
aanmerkelijk korter.
Woensdag
Zeven partijen gaan op 3 maart de
strijd met elkaar aan. De inzet: uw
stem. De komende weken zult u
dat zeker gaan merken. Huis-aan-
huis flyers. Pagina's in de TC. Ban
ners op Texelse nieuwssites.
Beplakte borden bij stembureaus.
Mensen die u al kende, die u vanaf
een poster toelachen. Uitnodigend.
En mensen die u misschien nog
niet kende. Die nieuw zijn in het
rijke politieke landschap van Texel.
Maar er is meer dan 'papieren
tijgers'. Op 12 februari organiseren
de Agrarische Jongeren van Texel
een debatavond en de gemeente
raad organiseert zelf een debat op
19 februari. Daar komen de affi
ches, partij-programma's en de fly
ers tot leven. Daar hoort u de lijst
trekkers met elkaar debatteren
over belangrijke thema's. Daar
gebeurt het!
De gemeentesecretaris legt
zojuist een plattegrond neer van de
eerste verdieping van het nieuwe
gemeentehuis. 'Definitief' staat er
in hoofdletters. Ik tuur naar de ver
schillende kamers die ingetekend
staan en dan zie ik het: 'griffier'.
Ontkennen heeft geen zin: ik ben
gewoon niet goed in tekeningen
lezen en bekijk de schets van het
nieuwe gemeentehuis dus ook met
die wetenschap. Ik verbind geen
lijnen tot een plaatje. Ik vorm geen
beeld. Want ik weet inmiddels: de
werkelijkheid kan teleurstellen.
Donderdag
Verwonderingen noem ik ze. Van
die momenten waarop je scherper
voelt of waarneemt, of zo lijkt dat
althans, dan andere momenten. Ze
kunnen zich plots voordoen; onver
wacht en onmiskenbaar. Dingen
die ik eerder niet begreep, snap ik
dan. Dingen die ik eerder niet zag,
zie ik dan. Verhelderend. Verras
send.
Ik schrijf erover, nu, omdat ik er
vandaag eentje had. Eureka! Ik zal
u niet vermoeien met de details,
want wat mij verwondert, of over
komt, hoeft niet per se interessant
te zijn voor anderen. Maar ik wilde
er wel iets over schrijven. Al was
het maar om bij u te toetsen of u
dat herkent.
Ik verwonder me trouwens wel
over meer zaken. Over de eindig
heid van dingen, bijvoorbeeld. Een
minuut. Een dag. Een vakantie. Die
kus. Dat ijsje, dropje of die ijskoude
borrel op een hete dag, waar je
gretig aan begint. Op! Weg! Einde!
Of je wilt of niet.
De volgende blogger in de serie De
week van... is Michel Stroo van de
Agrarische Jongeren Texel. Zij hou
den vrijdag 12 februari een politie
ke avond in Stayokay in Den Burg.
