EIGEN MENING? TIEN JAAR CEL!
Rob van Ginkel analyseert herdenkingscultuur na WO II
TEXELSE 8 COURANT
Texel wachtte vijftien
jaar op gedenkteken
'Zwerfkeien vliegeniers
populair in Nederland'
AMNESTY
Eigen podium bewoners Maartenhuis
DINSDAG 10 MEI 2011
Gin kei bil een
al bijna vergeten
neergestorte vliegeniers
de Prins Hendnkpolder. Een gedenkteken
trant van dat 'binnen afzienbare
tijd' aan de oprichting zou kun
nen worden begonnen. Eind
maart 1959 schreef iemand in een
ingezonden brief over het 'tijde
lijke' monument in termen als
'vermolmde palen' en 'oude rotte
planken'. In januari 1960 kwam
de kwestie aan de orde in de
gemeenteraad en noemde een
raadslid het gedenkteken 'een
aanfluiting'. Volgens burgemees
ter De Koning was het echter
geen gemeentezaak, maar een
taak van het comité. Pas nadat in
de persoon van J. van der Pijl een
ontwerper was aangetrokken,
leek er eindelijk weer schot in de
zaak te komen. Van der Pijl was
technisch hoofdambtenaar bij
een waterschap, betrokken bij de
organisatie van de jaarlijkse stille
tocht op 4 mei en voorzitter van
de Oranjevereniging, die ook het
geld voor de oprichting van een
definitief monument bij elkaar
bracht. Zijn creatie werd door de
Provinciale Commissie voor Oor
logsgedenktekens goedgekeurd,
maar het ministerie van Onder
wijs, Kunsten en Wetenschappen
stelde onderwerp naar de prul
lenmand was verwezen.' Uitein
delijk werd besloten advies te
vragen aan de gerenommeerde
beeldhouwer Mari Andriessen,
die al veel monumenten in heel
Nederland had ontworpen. Hoe
wel weinig vernieuwend, viel zijn
schets van 'de Goede Herder'
zeer in de smaak. Leidende
gedachte was 'de onschuld van
een schaap in nood, bescherming
zoekend bij z'n herder en ten
slotte in de dood de bevrijding
van de verschrikkingen vindend'.
'Prettige bijkomstigheid was dat
men op het eiland met schapen
niet onbekend was', aldus Van
Ginkel. In het voetstuk van basalt
lava zou een zin uit de psalmen
worden gebeiteld: 'Al ging ik ook
in het dal van de schaduw des
doods, ik zou geen kwaad vre
zen, want Gij zijt mijn Herder.'
Ditmaal gingen de bevoegde
instanties wél akkoord, waarna
Theo Mulder, een leerling van
Andriessen, het beeld vervaar
digde. 'De lokale bevolking kon
voor de 4 meiherdenking van
1961 dan eindelijk rond een spik-
Het oprichten van monumenten
- van bijvoorbeeld zwerfkeien -
om neergeschoten geallieerde
vliegeniers te herdenken,
gebeurt lang niet alleen op
Texel. Sinds 1990 zijn in heel
Nederland ongeveer tweehon
derd van dergelijke gedenkte
kens geplaatst. Dat schrijft Rob
van Ginkel in zijn onlangs ver
schenen boek Rondom de stil
te, Herdenkingscultuur in
Nederland.
Het nieuwste boek van de op
hoeve Zeewijk bij 't Horntje
wonende cultureel-antropoloog,
menten hier veel meer slachtoffers zonder elkaar kunnen,
hebben gemaakt dan die van de Van Ginkel heeft twee jaar aan
meer instanties gevraagd gul te
het boek gewerkt en raadpleegde geven: voor een monument op
wees het af. 'Het gewraakte ont
werp was een anderhalve meter
want Texelaars werden door veel hoge granieten zuil op een traps-
in die periode - al dan niet digitaal het Russenkerkhof, voor het her- en esthetisch hoogstandje', con- van het beeld muren aangebracht
- vele duizenden pagina's archief- stel van het in de oorlog op bevel cludeert Van Ginkel in zijn boek. met daarop de namen van de
Duitsers. Het werkelijke aantal is
nooit geteld, maar eigen bereke
ningen leren de schrijver dat het
er zeker 13.200 waren en mis
schien wel 15.000. Maar liefst 81
procent van de slachtoffers is
gedood door een bom uit een
vliegtuig van de RAF of de USAAF.
Dat ook de gebombardeerde bur- zelf herdenkingen bij en probeer- Monument. Aan het eind van ons rond het huidige, bescha-
splinternieuw permanent monu
ment bijeenkomen. sindsdien
is het de eindbestemming van de
gewijs aangelegd plateau van drie jaarlijkse stille tocht in Den Burg.'
lagen en inderdaad geen artistiek In 1988 werden aan weerszijden
stukken, kranten, tijdschriften en
onderzoeken van historici en
andere wetenschappers. Hij
van de Duitsers gesloopte Espe-
rantomonument en voor gedenk
tekens van sportverenigingen.
bekeek reportages, bestudeerde Ook werden op Texel certificaten lauw, maar schreef wel te hopen
foto's, hield interviews, woonde verkocht voor het Nationale dat 'het niet meer nodig zal zijn
gers lange tijd nauwelijks werden de op andere manieren informatie
herdacht, heeft volgens Van Gin- te vergaren. Van volledigheid kon
kei vooral te maken met de
Nederlandse angst om de gealli
eerde bevrijders voor het hoofd te
stoten. 'Er mocht niet over wor-
1946 was 6456 gulden ingeza
meld, maar het zou nog jaren
natuurlijk geen sprake zijn, maar duren voordat het voorlopige niet, want inmiddels was het zo
die op Texel bekendheid verwierf den gesproken. Maar dat verhin- geworden dan een opsomming
door zich geografisch op een zo gedenkteken zou worden vervan
gen. 'Dat was, volgens de com
munis opinio, spuuglelijk. Het
"ding" zou, zoals een ingezon-
blik op de oorlog', vertelt de
onderzoeker in een toelichting op
door zijn studies naar de visserij- derde natuurlijk een onbevangen van losse feiten en gebeurtenis- denbrievenschrijver het in 1950
gemeenschappen van Oudeschild
en Oosterend, is een diep door
wrochte analyse van de manier zijn boek.
waarop in Nederland de Tweede
Wereldoorlog wordt herdacht. In
maar liefst 843 pagina's gaat hij
in op de rituelen en symbolen die
daarbij worden gebruikt en de
De Texelse Courant ('de voor de Texelse oorlogsdoden. Hoewel
lokale meningsvorming belangrij- het boek dus al ruim achthonderd
ke plaatselijke krant') reageerde pagina's telt en Van Ginkel van de
uitgever ook nog eens 70.000 van
de 300.000 woorden moest
schrappen, moest hij de totstand
koming van de oorlogsbegraaf
plaatsen laten liggen. 'Een inte
ressant onderwerp, want waar
oorlog chaos is, is een oorlogs
begraafplaats het tegenoverge
stelde. Bijna nergens tref je een
rigider ordening dan daar. Dat
moet mijn volgende boek worden
en dan besteed ik ongetwijfeld
mende, monument te [moeten]
scharen.' Dat hoefde inderdaad
gammel, dat gemeentewerken
het een maand voor de doden
herdenking onttakelde.
'Op 4 mei 1960 hielden de eilan
ders hun herdenkingsbijeenkomst
sen, vooral ook omdat hij nauw- uitdrukte, "dienst kunnen
keurig aangeeft hoe de opvattin- doen voor tentoonstellingen of rond een stapel graszoden. Men ook aandacht aan de geschiede-
gen over herdenken in de loop als toneeldecor.' De brief bracht
der jaren zijn veranderd.
Ook de realisering van gedenkte
kens en de strijd die daar in veel Hoewel hij in het verleden veel
gevallen aan vooraf ging, wordt in
boek uitgebreid belicht.
veranderende opvattingen daar- Gedenktekens vormen een essen-
over. Maar ook bijvoorbeeld op
de strijd die direct al vanaf de
bevrijding werd gevoerd over de
vraag wie er moesten worden
herdacht en hoe dat diende te
gebeuren. Het herdenken van
Duitse slachtoffers is altijd gevoe
lig blijven liggen, maar opvallend
is dat er lange tijd ook nauwelijks
aandacht was voor de meer dan
honderdduizend Nederlandse
joden die zijn vermoord. De nabe
staanden moesten tot hun ont
steltenis constateren dat wél de
mensen werden herdacht die het
tieel onderdeel bij de instandhou
ding van de herinnering. 'Zonder
gedenktekens geen herdenking',
over Texel heeft gepubliceerd,
viel uiteraard niet te verwachten
dat het eiland in dit onderzoek
een grote rol zou krijgen. Toch
heeft Van Ginkel, als hoofddocent
verbonden aan de Universiteit
de gemoederen niet in beweging.
De Texelse Courant schreef er gens de lokale krant "een zucht
nog een paar keer over, in de van verlichting" dat het voorge-
nis van de Georgische begraaf
plaats op de Hoge Berg.'
betoogt de onderzoeker, die daar- van Amsterdam, een aantal pagi-
Steun Amnesty met 3,- per maand. Sms AMNESTY AAN naar
INTERNATIONAL
bij aantekent dat het omgekeerde
ook geldt. Ter illustratie wijst hij
na's gewijd aan de totstandko
ming van het monument op de
hadden opgenomen voor de huis ligt, aan het einde van een
zandpad dat begint bij het weste
lijke fietspad langs de Pontweg,
en dat de inzittenden van een
op de zwerfsteen die vlakbij zijn Algemene Begraafplaats in Den
Burg. Daarbij heeft hij niet
geschuwd zijn eigen opvattingen
te laten doorklinken. Het eerste -
provisorische - monument ver-
Joden, maar niet hun dode fami
lieleden en vrienden zelf.
reden daarvan ligt volgens Van
Ginkel in het beeld dat de autori- daar neergestort vliegtuig her- rees al in augustus 1945 en was
teiten wilden uitstralen, namelijk
dat Nederland één was geweest
in het verzet tegen de bezetter.
Dat de Duitsers nauwelijks weer- namen begint al groen uit te wekken uit die materialen te
stand hadden ondervonden in
hun poging de Joden uit te roeien
en dat veel Nederlanders daaraan
zelfs hadden meegewerkt, was Dat het ook anders kan, bewijst
denkt. 'Voor zover ik weet, is hier
nooit een plechtigheid. En dat
kun je zien. De plaquette met
slaan. Zo'n monument schiet zijn
doel voorbij.'
gemaakt van imitatiemarmeren
platen en granieten banden.
'Althans, het moest de indruk
iets waaraan maar weinigen her- de steen aan de Watermolenweg,
bestaan: in werkelijkheid ging het
om een nog vreselijker surrogaat.
Het bestond uit drie blikken pane
len van verschillend formaat. Elk
paneel werd volgens het procédé
innerd wilden worden. Pas in de nauwelijks twee kilometer ver- van het marmeren beschilderd en
jaren zestig kwam daar verande
ring in, maar een organisatie als
het Nederlands Auschwitz Comité
kreeg lange tijd geen voet aan de
grond. Reden was dat er commu
nisten in het bestuur zaten en dat
derop. 'Elke 4 mei is hier een
herdenking. Heel kleinschalig,
met de buurt. Een buurman zorgt
met hout omlijst. Het linkerpaneel
kreeg als opschrift "mei 1940",
het middenstuk "Voor hen die
ook dat het monument er knap bij vielen" en het rechter "5 mei en
ligt en dat er af en toe bloemen
staan.' Dat de steen vlak naast
was bepaald geen aanbeveling het fietspad ligt, speelt wel een
ten tijde van de koude oorlog.
aug. 1945". Ervoor lag een trap
met vier treden.'
rol in de 'populariteit' van de
steen, maar is niet allesbepalend.
Het herdenken van omgekomen
vliegeniers gebeurde aanvankelijk
nauwelijks, maar is sinds een jaar het Victoria Hotel bij het Centraal feesten van 29 en 30 augustus
Station van Amsterdam. Elke dag
lopen er duizenden mensen langs.
Leden van de Oranjevereniging
hadden het 'volstrekt "neutrale"
'In mijn boek gebruik ik het voor- bouwwerk' met spoed opgericht,
beeld van een gedenkteken bij zodat er tijdens de bevrijdings-
een promotiefolder
de stichting vrienden
of twintig enorm in opkomst.
Sinds 1990 zijn in heel Nederland
ongeveer tweehonderd monu-
kransen bij konden worden
gelegd. Een speciaal gevormd
Het Maartenhuis biedt al sinds jaar volgen. Met de ingebruikname van kunstzinnige activiteiten. Het podi-
Dat heb ik zelf ook ontelbare comité moest voor een perma- en dag onderdak aan muziek- en een toneel kwam daar zaterdag um werd na een korte toespraak
menten voor hen geplaatst. Alleen malen gedaan, maar ik geloof niet nent monument zorgen. Dat leek theatervoorstellingen. Gemeen- verandering in. De houten verho- van secretaris Jos van Schie van
vorig jaar al waren dat er dertien dat ik er ooit iemand heb zien stil
en dit jaar komen er nog eens
twaalf bij. Ook daar zijn kantteke
ningen bij te plaatsen. Van Ginkel
staan en er liggen ook nooit bloe
men. Opdat wij niet vergeten,
staat er op veel monumenten.
aanvankelijk te lukken. De leden
waren snel gevonden en al tijdens
de genoemde feesten was een
bedrag van duizend gulden bin- eens voelen. Vooral bij populaire
schapsruimte Artaban is daar een ging is in eigen beheer gemaakt en
mooie zaal voor, al deed het gemis gefinancierd door de stichting
aan een verhoogd podium zich wel Vrienden van het Maartenhuis.
wijst erop dat Nederland welis- Maar tragisch genoeg gebeurt nen. Daarna kwam er echter de activiteiten met veel publiek kon
waar is bevrijd door de geallieer- dat toch. Dat bewijst voor mij dat klad in en dat werd vooral veroor- den de toeschouwers op de ach-
den, maar dat hun bombarde- een teken en een herdenking niet zaakt door een gebrek aan geld, terste rijen lang niet alles goed zoals zwemmen, paardrijden en tonele voerde.
Deze organisatie steunt noodzake
lijke aanvullingen op de basiszorg
voor de (gehandicapte) bewoners,
de Vrienden van het Maartenhuis in
gebruik genomen door de bewo
ners zelf.
Even later volgde de echte vuur
doop, toen een overkants gezel
schap het Opstandingsspel ten
