Het begin en het einde der wereld?
Van een schoenmaker,
niet bij zijn leest
die zich
hield
De Nieropper Almanak ouder
dan de Enkhuizer
WAT IS EEN ATOOM?
Reeds 2000 jaar jaagt de wetenschap op het atoom
Toen de Amerikanen de atoombom op Hirosjima wierpen waren er
nog maar weinig mensen, die een wezenlijk geloof hechtten aan de gewel
dige uitwerking daarvan.
Eerst de gepubliceerde foto's begonnen hen te overtuigen. Van die tijd
af, heeft niets zozeer de belangstelling getrokken, mede door propaganda
van elkaar wantrouwende staten, dan het nietige atoom. Men begon zelfs
le overdrijven. Zo zdu een oorlog practisch niet meer mogelijk zijn, omdat
de uitwerking van de atoombom het leven op aarde onmogelijk maakte
Stelt u zich gerust, gij oorlogshitsers, ditzelfde werd na de eerste, wereld
oorlog van het gifgas beweerd. Een moderne oorlog is echter zulk een
prachtig georganiseerde moordpartij, dat het in de toekomst zeer wel
mogelijk zal blijken een oorlog tc verwekken, zonder de mensheid geheel
we& te vagen.
HET BEGON BIJ DE GRIEKEN
Wanneer werd voor de eerste maal
van het atoom gewaagd? Atoom is af
geleid van het Griekse woord a tomos
en betekent ondeelbaar. Het was de
Griekse wijsgeer Democritus die, bij
monSe van een bepaalde richting bij
de oude Grieken, de mening verkon.
digde, dat iedere stof uiteindelijk on
deelbaar was, dit in tegenstelling tot
de bewering van andere Griekse wijs
geren, die volhielden dat er slechts
vier elementen bestonden waaruit
alles was opgebouwd, n] vuur, water,
aarde en lucht. Men behoeft geen
hogeschool doorlopen te hebben om
het onlogische van deze stelling in te
zien.
MOLECULEN
Het was eerst in 1802 dat de Engelse
scheikundige Dalton het bewijs van
het bestaan van het atoom kon leve
ren. Deze geleerde nam twee liter
chloor en verenigde dit door toevoe
ging van twee liter waterstof tot vier
liter chloorwaterstof. Nam hij evenwel
twee liter waterstof en slechts één liter
chloor, dan kreeg hij tot slotsom
slechts twee liter chloorwaterstof en
hield hij een liter waterstof over.
Hiermede ontdekte Dalton, dat een
waterstof- en een chlooratoom zich
verenigden tot de kleinst mogelijke
bouwvorm van het chloorwaterstof.
Deze tot één stof samengevoegde
atomen, dus niet meer deelbare stof
werd molecule genoemd Om een an
der voorbeeld te nemen; een verbin
ding van één atoom zuurstof en twee
atomen waterstof vormen tesamen één
molecule water. Door Dalton werd
Democritus in het gelijk gesteld.
TWEE-EN NEGENTIG ELEMENTEN
De opbouw der gehele wereld be
staat uit 92 elementeft en combinaties
daarvan. Hoe de wetenschap er achter
kwam, dat dit aantal niet meer en
niet minder dan 92 was, is een geschie
denis op zicli zelf Nu aangeioon
dat een atoom het kleinst mogelijk
deeltje van een element vormde, was
het hek van de dam en zocht en vond
men verschillende elementen. Steed<
ging men hierbij uit van de stof mei
het lichtste atoomgewicht nl. water
stof. Er bleek echter verband tc b
staan tussen de verscheidene elemen
ten en het waren de Duitser Lothai
Meyer ën de Rils Dimitri Mende!ejr
die dit ontdekten Afzonderlijk van
elkaar stelden ze een soort schem
samen. BeMer namen waterstof als
beginelement, omdat dit de lichtst-
voorkomende stof in de natuur was.
Opmerkelijk is hiernaast de uitspraak
van de Griek Aristoteles (384332 jr.
v Chr.), die beweerde dat alles uit
de natuur voortgekomen in beginsel in
het water zyn oorsprong vond.
Het schema van Mendelejeff, die db
op een congres te Leningrad besprak,
gaf aan, dat er 92 elementen moesten
zijn, nl. dertien scrieg van 7, plus her
hoofdelement waterstof Toen hij deze
ATOOMENERGIE
Voor de onderzoekingen naar het in
wendige van atomen (de zg. kernphy.
sica) werden reeds jaren voo- de oor
log in het Natuurkundig Laboratorium
van de Philips Fa brie «en te Eindho
ven apparaien opgesteld, zoals men
op deze foto zien kan Deze ingewik
kelde apparaten hebben de naam van
atoom-kanon gekregen.
Foto: ANEFO'Philips Centraal foto
archief
bewering uitte, ontbraken er nog tien
tallen elementen in het schema, maar
door overeenkomende eigenschappen
konden deze alle, op één na, opge
spoord worden. Dat dit niet gemak
kelijk ging en jaren vergde, bewijst de
levensgeschiedenis van madame Curie
Alg voorbeeld van een der moeilijk
heden bij het navorsen der atomen
willen we hierby wijzertT' naast de
onzichtbare kleinheid, op de eigen,
schap der elementen om na verloop
van tijd uiteen te vallen. Zo hebben
de geleerden bevonden ,dat bv. radium
C' uiteenvalt in de tijd van één mil-
lioenstc seconde, doch dat thorium
een halveringstijd heeft van 20 miL
liard jaren.
HET ATOOM.
Laten we nog even in de geschiede
nis van het atoom terugzien. Herman
Sprenkel vond in 1870 een soort gla.
zen luchtpomp uit, waarin het moge
lijk was het gedrag van de door het
luchtledige gevoerde electrische stroom
te onderzoeken. In 1895 ontdekte
Röntgen dat, als er een onder stroom
gezet koperen plaatje in de buis be
vestigd was, geheimzinnige, door alles
heen dringende stralen daarvan uitge
stoten werden. Dezelfde proef was
reeds in 1870 door de Engelsman
Crookes genoméh, doch niet geheel
uitgewerkt De uit deze buis, kathode-
straalbuis genaamd, gezonden stralen
noemde Röntgen kortweg X-stralen.
ATOOMBOÜW.
Hierdoor bleek, dat het atoom, dat
voor het kleinst denkbare deeltje aan
gezien was, in werkelijkheid ook nog
samengesteld was en waren de Rönt
genstralen van het atoom weggescho
ten deeltjes, de electronen.
De Engelsman Sir Ernest Rutherford
stelde m 1911 de volgende hypothese
op. Een atoom is een positief geladen
vaste kern met daarymheendraaiend
negatief geladen electronen. Ruther
ford dacht zich het atoom-in als een
tot het nietigste verkleind zonnestel
sel. Later is deze stelling wel gecor
rigeerd door de Zweed Niels Bohr,
doch de grondgedachte bleef dezelfde.
Nu bleek ook, waarom waterstof het
lichtste element was. Het waterstof
atoom bevat slechts één vaste kern
met één daaromheen cirkelende elec-
tron. De stof helium is als nummer
twee In het schema van Mendelejeff
gerangschikt en hierbij blijkt de
atoombouw al ingewikkelder, nl, een
vaste kern van twee protonen met
daaromheen twee electronen. Daar he»
atoomgewicht 4 is moesten er ook 4
protonen aanwezig zijn Dit was even
wel niet zo. Chadwick. de geniale
assistent van Sir Rutherford bevond
dat naast de twee protonen ook noe
twee z.g. neutronen met bijna hetzelfde
gewicht als de protonen aanwezig wa
ren.
ATOOMSPLITSING
HierbU bleef het niet. Steeds verder
drongen de geleerden in het atoom
geheim door. Het atoom bleek Zeer
samengesteld te zün. De electronen
bleken niet alle even zwaar te zyn en
de Japanner Yukawa bevond, dat he-
zwaarste electron. het zg. meson
weer onderverdeeld kon worden in 3
vormen: positief geladen, negatief ge
laden en ongeladen. Dit alles kon hij
~erst vaststellen nadat de Italiaan
Ferm? hierin baanbrekend werk had
verricht.
Het was ook Fermi, Nobelprijswin
naar evenals Chadwick, die het ge
lukte meer dan 40 elementen te split
sen. Zelfs slaagde dezc geleerde erin
het uranium te splitsen, waardoor men
tot de gedachte kwam, dat hij hier
mede een nieuw element, dat nog niet
in de natuur voorkwam gemaakt had.
In 1939 slaagden Hahn cn zijn mede-
Werkers erin, door beschieting van
uranium met neutronen, op een geheei
nieuwe manier atomen te splitsen.
Wag voordien als het ware van de
atoom een miniem gedeelte afgeno
men, zy slaagden er in de kern te
halveren Om goed te begrijpen, er
werd dus geen electron afgeschampt,
doch de gehele kern viel in twee ge
deelten uiteen, hetgeen betekent dat
er twee geheel andere elementen, nl.
strontium en xenon gevormd werden
Ook deze elementen waren opnieuw
splitsbaar.
DE ATOOMBOM.
Dit nu werd de kettingreactie ge
noemd en was de eerste stap op weg
naar de atoombom. De energie, die
hierdoor vrij komt is enorm. Men kan
zich er een kleine voorstelling van
vormen, als men bedenkt, dat een ura
nium bom ter grootte van één kub.
dm in staat is om duizend kubieke
meter water een kleine dertig kilo
meter op te heffen, hetgeen de proef
bij Bikini wel zeer duideiyk bewees
Nu de geweldige energie door atoom
splitsing teweeggebracht, mogeUjk ge
worden is, rest het de mannen der
wetenschap om de volgende stap te
doen, d.w.z. het in bedwang houden
dezer enorme krachten
Hopenlijk zullen ze hierbij zuinig
met mensenlevens omspringen.
De amateur Kuperug bezig met zyn televisieapparaten. De heer Kuperus
heeft wat de ontvangst betreft, opmerkeiyke resultaten bereikt
Misschien is het voor het vervaar
digen van een behoorlyke schoen nood
zakelijk, dat do schoenmaker zich bij
ziji. leest houdt Er komen echter ge
vallen voor, dat het helemaal niet erg
is, als hij zich met andere dingen be
moeit. We willen hier schrijven ovei
een geval, waarin het zelfs gelukkig
is geweest, dat de betrokken schoen
maker zich met andere zaken ging
bemoeien.
ER WAS EENS...
in de zeventiende eeuw een eerzaam
man, die in de gemeente Nieuwe Nie-
dorP het beroep van schoenmaker uit
oefende. Hij werd daarbij terzijde ge
staan door zijn broer. De naam zaï
-slechts bij weinigen bekend zyn Zelfs
in Nieuwe Niedorp, waar Wc nasporin
gen deden, was hy bijkans volkomen
onbekend. De mens houdt immers niet
veel van historie.
Geschiedenis wordt altUd maar be
schouwd als een dor vak. Geheel ten
onrechte overigens Er is niets mooiers
dan zich in de geschiedenis van streek
of geweest of van belangrijke personen
daarvan te verdiepen. Het is echter
noodzakelijk, dat men over een ietsje
voorstellingsvermogen beschikt, opdat
men zich kan verplaatsen in het leven
van de personen, die men wil beschry.
ven.
DIRCK REMBRANTS VAN NIEROP.
GEBOREN 1610.
De persoon, die wy hier op het oog
hebben noemde zich Dlrck Rembrants
en omdat hU op Nierop, thans Nieuwe
Niedorp woonde, werd er achterge
voegd van Nierop
Deze man maakte de schoenen van
de Nieroppers. En wanneer hij niets
anders gedaan had, zoudetï" we nooit
meer iets van hem gehoord hebben, al
is het ook nog zo'n nuttige en nood-
zakeUjke bezigheid. Wanneer hy echter
zoveel schoenen gelapt had, dat hy
voorlopig zyn boterhammen kon ko
pen, had hy een andere bobby. Neen.
geen Vrouwen en geen wyn, hoe wei
ook deze hobby's by de Nieroppers niet
onbemind zyn en zelfs in deze tüd
nog aanhangers vinden. Hetgeen we
hen niet kwalijk nemen.
Daarmee bemoeide Dirck Rembrants
zich echter niet. Met zyn neef Pieter,
die een aantal jaren jonger was, woon
de hy in het huis, waarvan het ach
terste deel een paar jaar geleden door
ouderdom is ingestort, twee huizen van
het Raadhuis af.
Als het werk klaar was en soms ook
wel als het niet klaar was, boog Dirck
zich over boeken, over kaarten waarop
de zeevaartroutes stonden aangegeven,
bestudeerde hij de astronomie, de ster
renhemel en het zonnestelsel en ver
lustigde zich in de wiskunde.
DE ENKHUIZER ALMANAK
GESLAGEN.
Wanneer we het over almanakken
hebben, denken we aan de stad Enk-
huizen. Het zou dus logisch zyn, als
de eerste almanak door een bewoner
van Enkhuizen was vervaardigd. Het
is heel anders. We moeten Enkhuizen
die eer betwisten en de Nieroppers
geven wat hen toekomt. De eerte al
manak is vervaardigd door Dirck Rem
brantg van Nierop, de schoenmaker,
die in zijn vrye tUd niets anders deed
dan studeren.
Het is tegenwoordig eenvoudig om
een almanak samen te stellen. Men
raadpleegt verschillende oude alma
nakken, men haalt de encyclopedie
erby, men snort hier en daar naar
gegevens en na verloop van betrek-
kelijk krte tijd heeft men een akna-
_nak gereed, die er kan zijn.
Hoe geheel anders Is het echter als
er byna nog niets bekend is van het
zonnestelsel, als door tal van weten-
schapsmesen nog wordt aangenomen,
dat de aarde het middelpunt van het
heelal is en de zon om de aarde draalt
Ten tijd^ van het leven van Dlrck
Rembrants werd Gallilei nog gedwon
gen deze ketterse theorien af te zwe
ren.
Welnu in deze zelfde tyd slaagde de
schoenmaker van Nierop er in een
almanak samen te stellen, waarin hy
niet alleen nauwkeurig de opkomst en
ondergang van zon en maan vaststelde,
maar waarin hy tevens na ingewik
kelde berekeningen kon aangeven,
wanneer en waar er ee verduistering
van zon en maan zou komen.
DE SCHOENMAKER OP BEZOEK.
Zo'n schat van kennis had deze man
zich verworven, d#t hij velé malen in
de trekschuit stapte en zich naar Am
sterdam begaf, waar hy niet alleen
besprekingen had met uitgevers, die
zijn almanak verzorgden, zyn overige
wetenschappelyke Werken het licht
deden zien, maar waar hy een graag
geziene gast was in de kringen van
geleerden, die zich een wereldnaam
hebben verworven.
Met het Pek nog aan de handen en
de ondefinieerbare geur van leer om
zich stapte deze Dirck Rembrants de
deftige hóiizen op de Prinsengracht bin
nen en verkondigde ideeën, die revo-
lutionnair moeten hebben geklonken.
Welk een. wilskracht en energie moet
deze man gehad hebben. Niet aan de
universiteiten heeft hU zijn kennis op
gedaan. Waar dan wel? Niemand weet
het. Is het uitsluited door zelfstudie
geweest?
Wat is de geschiedenis toch dor hè?
Stelt u zich nu qens even voor, hoe
deze man met zUn broer geleef-» hpef'
Hoe ze moesten vechten vu«.
gelijks brood, hoe ze hun eigen potje
moesten koken. Hoe Zo zich verre hiel
den van alle aardse vermaak, maar
ingespannen bij het licht van 'n kaars
met een ganzenveer tr«^ntten hun pro
blemen o ptc lossen. Wat zuilen ze mei
menigmaal de sterrenhemel hebben be
keken en bestudeerd. Zonder kijker,
met armzalige instrumenten.
Nee, de geschiedenis is niet dor. Als
wc ons maar even weten te verplaat
sen in onze gedachten Dan wordt die
zelfde geschiedenis levend.
Dan kunnen we ons voorstellen, dat
daar een schoenlapper zich ternauwer-
ood tyd gunde om de schoenen van
zyn dorpsgenoten te lappen, maar dar
hij meer in beslag genomen werd door
vragen, die maakten, dat Copernincus
en Gallilei onsterfelijk werden, terwyl
Dirck Rembrants van Nierop vergeten
lS.
DE EERSTE ALMANAK.
De eerste almanak is te vinden in
„Het Nierper Graedtboeck", door
Dirck Rembrants van Nierop, liefheb
ber der mathematische kunsten, uit
gegeven in Amsterdam
Deze is van het jaar 1655. En dan
volgen de drukken en herdrukken el
kaar in regelmatige volgorde op. De
almanak werd steeds uitgebreider en
na zeven jaren was Dirck Rembrants
er in geslaagd de verschillende tijden
van zonsopgang, zonsverduistering, enz.
te berekenen op zeven verschillende
lengtegraden.
Vooral de zeevarenden waren verzot
op deze almanakken, tenminste voor
zover zij konden lezen, omdat door de
berekeningen der verschillende maans
verduisteringen de plaatsbepalingen op
zee zeer vergemakkelykt werden.
In een brief aan de Oost Indische
compagnie schryft Dirck Rembrant?
dan ook:
„En dat voornamelyk op de eclip
sen in de Maen, dewyie tot nogtoe
dit het voornaamste middel is, om
het verschille te lengte in verrege-
te zien is".
den, daar van in dit besluit breder
legen plaetsen met de onse te vin-
Even later vervolgt hij dan:
„dat dese uitrekening der eclip
sen bij geen andere uitheemse natie
konden uitgevonden worden, dan
alleen bij ons Europisc!-* Christe
nen".
Niet alleen in Amsteroam werden
deze eerste Nieropper almanakken uit-
geggeven. eZlfs in Keulen werden ze
gedrukt.
DE GRAFSTEEN IN Dl
NIEDORPER KERK.
In de kerk te Nieuwe Niedorp vindt
men no geen grafsteen, waaronder het
stoffelijk overschot van Dirck Rem
brants rust. De man ,dde alles wist van
de zeevaart, di ede aarde kende tot ln
alle uithoeken, voor zover de aarde
toen ontdekt was, maar die nooit de
zeeën bevaren heeft
Dat grafschrift luidt als volgt:
Dirck Rembrants
Oud omtrent 72 jaar,
Mr. In de wiskonst
Hier rust dat schrander hooft
Die d'eclips recht verlicht en
d*astronomie wist te stichten
Zijn glorie nooit verdoft
Hy toont ons dat de son stü stond
cTaardklont draayde en hoe
De dwaelder swaaide
Uit waere wijsheid bron
Schoon mecnigh hiermee spot
Syn wyser der planeten
Doet elck de waerheid weeten
Nu rust syn siel in God.
Den 4den November 1682
In verschillende geschriften wordt
vermeld dat hy stierf in 1692. Er Is
echter geen enkele reden om aan te
nemen, dat het opschrift op de graf
steen onjuist is.
Onder dit grafschrift is een planeta
rium afgebeeld.
Als we dit grafschrift nauwkeurig
bekyken, kunnen we er uit opmaken,
dat Dirck Rembrants en zijn neef Pie
ter het iet gemakkelijk hebben gehad.
Ze zuilen door velen, die het nieuwe
niet wilden aanvaarden, bespot zyn
geworden.
HET BELEG VAN
PEIPtNG Eh Tl EHTS IN
.WUJWW «JOOL
.VUT®
mONTLJJN
CHINESE MUVPlJ
- SPOORLIJNEN f
- PIEREN
wm t -
Vooral de eerste jaren zullen moei
lijk zyn geweest. Ze hebben echter hei
genoegen mogen smaken, dat hun
noeste streven werd beloond, wan*,
lange jaren daarna werden aan de
hand van de eerste berekeningen u»t
hun almanakken de gegevens gehaald,
die de zeevaart niet kon ontberen
Dat is alles wat wij nog weten ovei
deze merkwaardige schoenmaker. Er U
nog een. lijst van werken, die op zyn
naam staa. De lijst is te lang om hier
te vermelden. Het zijn er vele Jammer,
dat onze voorouders niet zuiniger zyn
geweest op historische gegevens, wani
wat zou het niet een genot zyn, als ei
b.v. in Nieuwe Niedorp nu een klein
museum was, waar het werk van dez*
wereldhervormer nog kon worden be
wonderd
Nog steeds zyn er enk.L-.c- r>ak
ken die nu dus omstreeks driehon. erd
jaren oud zyn in omloop. Hoofdzake
lijk in handen van oudheidkundigen
of musea.
De mogelijkheid is echter niet
gesloten, dat de een of ander van
lezers er een in zy of haar bezit heer-
Het is gemakkelyk te zien of het eei-
echte is Want Dirck Rembrants had
de gewoonte om alle almanakken te
waarmerken er. van zijn handtekening
te voorzien, omdat er al spoedig be
drog mee bedreven werd
Indien u over zulk een almanak b
schikt, of over andere gegevens, iou
den wy ons van harte aanbevolen
Stille nacht
Heilige nacht
Op 24 December 1818, toen het or
gel in het kerkje te Oberndorf by
Salzburg defect raakte, moesten de
priester Joseph Moor en de componist
Gruber in allerijl de zorg voor de
muzikale luister by de nachtmis op
zich nemen. Binnen enkele uren
schiepen zij een lied, dat zy «Stüle
Nacht" noemden en dat zij door een
jongenskoor en met begeleiding van
een guitaar ten gehore brachten. Se
dert die dag heeft dit eenvoudige en
daarom zo ontroerende liedje vanuit
Oostenryk de gehele wereld veroverd,
in alle talen wordt het ieder jaar in
de Kersttijd door oud en Jong gezon
gen.
De Oostenrykse P.T.T. zal dit jaar
het 130-jarig bestaan van dit lied en
tegelijk de sterfdag van de dichter
Joseph Moor door de uitgifte vm
speciale postzegels herdenken.
PICASSO ALS POTTE NB AKKEB
Te Parys vindt op het ogenblik, ia
het „Maison de la Penséo Francaise",
een tentoonstelling plaats van de pot
tenbakkerskunst van de grote schilder
Picasso.
In tegenstelling met hetgeen mem
geneigd is te denken schb'nt het me
rendeel van zyn werken, hoewel htc
hun niet aan originaliteit ontbreekt
de nawerking te ondervinden van H
zekere klassieke inspiratie.
De neonbuizen komen ook in de huiskamers steeds meer in gebruik. In da
laboratoria worden nog steeds proeve n genomen.