Het begin en het einde der wereld? Van een schoenmaker, niet bij zijn leest die zich hield De Nieropper Almanak ouder dan de Enkhuizer WAT IS EEN ATOOM? Reeds 2000 jaar jaagt de wetenschap op het atoom Toen de Amerikanen de atoombom op Hirosjima wierpen waren er nog maar weinig mensen, die een wezenlijk geloof hechtten aan de gewel dige uitwerking daarvan. Eerst de gepubliceerde foto's begonnen hen te overtuigen. Van die tijd af, heeft niets zozeer de belangstelling getrokken, mede door propaganda van elkaar wantrouwende staten, dan het nietige atoom. Men begon zelfs le overdrijven. Zo zdu een oorlog practisch niet meer mogelijk zijn, omdat de uitwerking van de atoombom het leven op aarde onmogelijk maakte Stelt u zich gerust, gij oorlogshitsers, ditzelfde werd na de eerste, wereld oorlog van het gifgas beweerd. Een moderne oorlog is echter zulk een prachtig georganiseerde moordpartij, dat het in de toekomst zeer wel mogelijk zal blijken een oorlog tc verwekken, zonder de mensheid geheel we& te vagen. HET BEGON BIJ DE GRIEKEN Wanneer werd voor de eerste maal van het atoom gewaagd? Atoom is af geleid van het Griekse woord a tomos en betekent ondeelbaar. Het was de Griekse wijsgeer Democritus die, bij monSe van een bepaalde richting bij de oude Grieken, de mening verkon. digde, dat iedere stof uiteindelijk on deelbaar was, dit in tegenstelling tot de bewering van andere Griekse wijs geren, die volhielden dat er slechts vier elementen bestonden waaruit alles was opgebouwd, n] vuur, water, aarde en lucht. Men behoeft geen hogeschool doorlopen te hebben om het onlogische van deze stelling in te zien. MOLECULEN Het was eerst in 1802 dat de Engelse scheikundige Dalton het bewijs van het bestaan van het atoom kon leve ren. Deze geleerde nam twee liter chloor en verenigde dit door toevoe ging van twee liter waterstof tot vier liter chloorwaterstof. Nam hij evenwel twee liter waterstof en slechts één liter chloor, dan kreeg hij tot slotsom slechts twee liter chloorwaterstof en hield hij een liter waterstof over. Hiermede ontdekte Dalton, dat een waterstof- en een chlooratoom zich verenigden tot de kleinst mogelijke bouwvorm van het chloorwaterstof. Deze tot één stof samengevoegde atomen, dus niet meer deelbare stof werd molecule genoemd Om een an der voorbeeld te nemen; een verbin ding van één atoom zuurstof en twee atomen waterstof vormen tesamen één molecule water. Door Dalton werd Democritus in het gelijk gesteld. TWEE-EN NEGENTIG ELEMENTEN De opbouw der gehele wereld be staat uit 92 elementeft en combinaties daarvan. Hoe de wetenschap er achter kwam, dat dit aantal niet meer en niet minder dan 92 was, is een geschie denis op zicli zelf Nu aangeioon dat een atoom het kleinst mogelijk deeltje van een element vormde, was het hek van de dam en zocht en vond men verschillende elementen. Steed< ging men hierbij uit van de stof mei het lichtste atoomgewicht nl. water stof. Er bleek echter verband tc b staan tussen de verscheidene elemen ten en het waren de Duitser Lothai Meyer ën de Rils Dimitri Mende!ejr die dit ontdekten Afzonderlijk van elkaar stelden ze een soort schem samen. BeMer namen waterstof als beginelement, omdat dit de lichtst- voorkomende stof in de natuur was. Opmerkelijk is hiernaast de uitspraak van de Griek Aristoteles (384332 jr. v Chr.), die beweerde dat alles uit de natuur voortgekomen in beginsel in het water zyn oorsprong vond. Het schema van Mendelejeff, die db op een congres te Leningrad besprak, gaf aan, dat er 92 elementen moesten zijn, nl. dertien scrieg van 7, plus her hoofdelement waterstof Toen hij deze ATOOMENERGIE Voor de onderzoekingen naar het in wendige van atomen (de zg. kernphy. sica) werden reeds jaren voo- de oor log in het Natuurkundig Laboratorium van de Philips Fa brie «en te Eindho ven apparaien opgesteld, zoals men op deze foto zien kan Deze ingewik kelde apparaten hebben de naam van atoom-kanon gekregen. Foto: ANEFO'Philips Centraal foto archief bewering uitte, ontbraken er nog tien tallen elementen in het schema, maar door overeenkomende eigenschappen konden deze alle, op één na, opge spoord worden. Dat dit niet gemak kelijk ging en jaren vergde, bewijst de levensgeschiedenis van madame Curie Alg voorbeeld van een der moeilijk heden bij het navorsen der atomen willen we hierby wijzertT' naast de onzichtbare kleinheid, op de eigen, schap der elementen om na verloop van tijd uiteen te vallen. Zo hebben de geleerden bevonden ,dat bv. radium C' uiteenvalt in de tijd van één mil- lioenstc seconde, doch dat thorium een halveringstijd heeft van 20 miL liard jaren. HET ATOOM. Laten we nog even in de geschiede nis van het atoom terugzien. Herman Sprenkel vond in 1870 een soort gla. zen luchtpomp uit, waarin het moge lijk was het gedrag van de door het luchtledige gevoerde electrische stroom te onderzoeken. In 1895 ontdekte Röntgen dat, als er een onder stroom gezet koperen plaatje in de buis be vestigd was, geheimzinnige, door alles heen dringende stralen daarvan uitge stoten werden. Dezelfde proef was reeds in 1870 door de Engelsman Crookes genoméh, doch niet geheel uitgewerkt De uit deze buis, kathode- straalbuis genaamd, gezonden stralen noemde Röntgen kortweg X-stralen. ATOOMBOÜW. Hierdoor bleek, dat het atoom, dat voor het kleinst denkbare deeltje aan gezien was, in werkelijkheid ook nog samengesteld was en waren de Rönt genstralen van het atoom weggescho ten deeltjes, de electronen. De Engelsman Sir Ernest Rutherford stelde m 1911 de volgende hypothese op. Een atoom is een positief geladen vaste kern met daarymheendraaiend negatief geladen electronen. Ruther ford dacht zich het atoom-in als een tot het nietigste verkleind zonnestel sel. Later is deze stelling wel gecor rigeerd door de Zweed Niels Bohr, doch de grondgedachte bleef dezelfde. Nu bleek ook, waarom waterstof het lichtste element was. Het waterstof atoom bevat slechts één vaste kern met één daaromheen cirkelende elec- tron. De stof helium is als nummer twee In het schema van Mendelejeff gerangschikt en hierbij blijkt de atoombouw al ingewikkelder, nl, een vaste kern van twee protonen met daaromheen twee electronen. Daar he» atoomgewicht 4 is moesten er ook 4 protonen aanwezig zijn Dit was even wel niet zo. Chadwick. de geniale assistent van Sir Rutherford bevond dat naast de twee protonen ook noe twee z.g. neutronen met bijna hetzelfde gewicht als de protonen aanwezig wa ren. ATOOMSPLITSING HierbU bleef het niet. Steeds verder drongen de geleerden in het atoom geheim door. Het atoom bleek Zeer samengesteld te zün. De electronen bleken niet alle even zwaar te zyn en de Japanner Yukawa bevond, dat he- zwaarste electron. het zg. meson weer onderverdeeld kon worden in 3 vormen: positief geladen, negatief ge laden en ongeladen. Dit alles kon hij ~erst vaststellen nadat de Italiaan Ferm? hierin baanbrekend werk had verricht. Het was ook Fermi, Nobelprijswin naar evenals Chadwick, die het ge lukte meer dan 40 elementen te split sen. Zelfs slaagde dezc geleerde erin het uranium te splitsen, waardoor men tot de gedachte kwam, dat hij hier mede een nieuw element, dat nog niet in de natuur voorkwam gemaakt had. In 1939 slaagden Hahn cn zijn mede- Werkers erin, door beschieting van uranium met neutronen, op een geheei nieuwe manier atomen te splitsen. Wag voordien als het ware van de atoom een miniem gedeelte afgeno men, zy slaagden er in de kern te halveren Om goed te begrijpen, er werd dus geen electron afgeschampt, doch de gehele kern viel in twee ge deelten uiteen, hetgeen betekent dat er twee geheel andere elementen, nl. strontium en xenon gevormd werden Ook deze elementen waren opnieuw splitsbaar. DE ATOOMBOM. Dit nu werd de kettingreactie ge noemd en was de eerste stap op weg naar de atoombom. De energie, die hierdoor vrij komt is enorm. Men kan zich er een kleine voorstelling van vormen, als men bedenkt, dat een ura nium bom ter grootte van één kub. dm in staat is om duizend kubieke meter water een kleine dertig kilo meter op te heffen, hetgeen de proef bij Bikini wel zeer duideiyk bewees Nu de geweldige energie door atoom splitsing teweeggebracht, mogeUjk ge worden is, rest het de mannen der wetenschap om de volgende stap te doen, d.w.z. het in bedwang houden dezer enorme krachten Hopenlijk zullen ze hierbij zuinig met mensenlevens omspringen. De amateur Kuperug bezig met zyn televisieapparaten. De heer Kuperus heeft wat de ontvangst betreft, opmerkeiyke resultaten bereikt Misschien is het voor het vervaar digen van een behoorlyke schoen nood zakelijk, dat do schoenmaker zich bij ziji. leest houdt Er komen echter ge vallen voor, dat het helemaal niet erg is, als hij zich met andere dingen be moeit. We willen hier schrijven ovei een geval, waarin het zelfs gelukkig is geweest, dat de betrokken schoen maker zich met andere zaken ging bemoeien. ER WAS EENS... in de zeventiende eeuw een eerzaam man, die in de gemeente Nieuwe Nie- dorP het beroep van schoenmaker uit oefende. Hij werd daarbij terzijde ge staan door zijn broer. De naam zaï -slechts bij weinigen bekend zyn Zelfs in Nieuwe Niedorp, waar Wc nasporin gen deden, was hy bijkans volkomen onbekend. De mens houdt immers niet veel van historie. Geschiedenis wordt altUd maar be schouwd als een dor vak. Geheel ten onrechte overigens Er is niets mooiers dan zich in de geschiedenis van streek of geweest of van belangrijke personen daarvan te verdiepen. Het is echter noodzakelijk, dat men over een ietsje voorstellingsvermogen beschikt, opdat men zich kan verplaatsen in het leven van de personen, die men wil beschry. ven. DIRCK REMBRANTS VAN NIEROP. GEBOREN 1610. De persoon, die wy hier op het oog hebben noemde zich Dlrck Rembrants en omdat hU op Nierop, thans Nieuwe Niedorp woonde, werd er achterge voegd van Nierop Deze man maakte de schoenen van de Nieroppers. En wanneer hij niets anders gedaan had, zoudetï" we nooit meer iets van hem gehoord hebben, al is het ook nog zo'n nuttige en nood- zakeUjke bezigheid. Wanneer hy echter zoveel schoenen gelapt had, dat hy voorlopig zyn boterhammen kon ko pen, had hy een andere bobby. Neen. geen Vrouwen en geen wyn, hoe wei ook deze hobby's by de Nieroppers niet onbemind zyn en zelfs in deze tüd nog aanhangers vinden. Hetgeen we hen niet kwalijk nemen. Daarmee bemoeide Dirck Rembrants zich echter niet. Met zyn neef Pieter, die een aantal jaren jonger was, woon de hy in het huis, waarvan het ach terste deel een paar jaar geleden door ouderdom is ingestort, twee huizen van het Raadhuis af. Als het werk klaar was en soms ook wel als het niet klaar was, boog Dirck zich over boeken, over kaarten waarop de zeevaartroutes stonden aangegeven, bestudeerde hij de astronomie, de ster renhemel en het zonnestelsel en ver lustigde zich in de wiskunde. DE ENKHUIZER ALMANAK GESLAGEN. Wanneer we het over almanakken hebben, denken we aan de stad Enk- huizen. Het zou dus logisch zyn, als de eerste almanak door een bewoner van Enkhuizen was vervaardigd. Het is heel anders. We moeten Enkhuizen die eer betwisten en de Nieroppers geven wat hen toekomt. De eerte al manak is vervaardigd door Dirck Rem brantg van Nierop, de schoenmaker, die in zijn vrye tUd niets anders deed dan studeren. Het is tegenwoordig eenvoudig om een almanak samen te stellen. Men raadpleegt verschillende oude alma nakken, men haalt de encyclopedie erby, men snort hier en daar naar gegevens en na verloop van betrek- kelijk krte tijd heeft men een akna- _nak gereed, die er kan zijn. Hoe geheel anders Is het echter als er byna nog niets bekend is van het zonnestelsel, als door tal van weten- schapsmesen nog wordt aangenomen, dat de aarde het middelpunt van het heelal is en de zon om de aarde draalt Ten tijd^ van het leven van Dlrck Rembrants werd Gallilei nog gedwon gen deze ketterse theorien af te zwe ren. Welnu in deze zelfde tyd slaagde de schoenmaker van Nierop er in een almanak samen te stellen, waarin hy niet alleen nauwkeurig de opkomst en ondergang van zon en maan vaststelde, maar waarin hy tevens na ingewik kelde berekeningen kon aangeven, wanneer en waar er ee verduistering van zon en maan zou komen. DE SCHOENMAKER OP BEZOEK. Zo'n schat van kennis had deze man zich verworven, d#t hij velé malen in de trekschuit stapte en zich naar Am sterdam begaf, waar hy niet alleen besprekingen had met uitgevers, die zijn almanak verzorgden, zyn overige wetenschappelyke Werken het licht deden zien, maar waar hy een graag geziene gast was in de kringen van geleerden, die zich een wereldnaam hebben verworven. Met het Pek nog aan de handen en de ondefinieerbare geur van leer om zich stapte deze Dirck Rembrants de deftige hóiizen op de Prinsengracht bin nen en verkondigde ideeën, die revo- lutionnair moeten hebben geklonken. Welk een. wilskracht en energie moet deze man gehad hebben. Niet aan de universiteiten heeft hU zijn kennis op gedaan. Waar dan wel? Niemand weet het. Is het uitsluited door zelfstudie geweest? Wat is de geschiedenis toch dor hè? Stelt u zich nu qens even voor, hoe deze man met zUn broer geleef-» hpef' Hoe ze moesten vechten vu«. gelijks brood, hoe ze hun eigen potje moesten koken. Hoe Zo zich verre hiel den van alle aardse vermaak, maar ingespannen bij het licht van 'n kaars met een ganzenveer tr«^ntten hun pro blemen o ptc lossen. Wat zuilen ze mei menigmaal de sterrenhemel hebben be keken en bestudeerd. Zonder kijker, met armzalige instrumenten. Nee, de geschiedenis is niet dor. Als wc ons maar even weten te verplaat sen in onze gedachten Dan wordt die zelfde geschiedenis levend. Dan kunnen we ons voorstellen, dat daar een schoenlapper zich ternauwer- ood tyd gunde om de schoenen van zyn dorpsgenoten te lappen, maar dar hij meer in beslag genomen werd door vragen, die maakten, dat Copernincus en Gallilei onsterfelijk werden, terwyl Dirck Rembrants van Nierop vergeten lS. DE EERSTE ALMANAK. De eerste almanak is te vinden in „Het Nierper Graedtboeck", door Dirck Rembrants van Nierop, liefheb ber der mathematische kunsten, uit gegeven in Amsterdam Deze is van het jaar 1655. En dan volgen de drukken en herdrukken el kaar in regelmatige volgorde op. De almanak werd steeds uitgebreider en na zeven jaren was Dirck Rembrants er in geslaagd de verschillende tijden van zonsopgang, zonsverduistering, enz. te berekenen op zeven verschillende lengtegraden. Vooral de zeevarenden waren verzot op deze almanakken, tenminste voor zover zij konden lezen, omdat door de berekeningen der verschillende maans verduisteringen de plaatsbepalingen op zee zeer vergemakkelykt werden. In een brief aan de Oost Indische compagnie schryft Dirck Rembrant? dan ook: „En dat voornamelyk op de eclip sen in de Maen, dewyie tot nogtoe dit het voornaamste middel is, om het verschille te lengte in verrege- te zien is". den, daar van in dit besluit breder legen plaetsen met de onse te vin- Even later vervolgt hij dan: „dat dese uitrekening der eclip sen bij geen andere uitheemse natie konden uitgevonden worden, dan alleen bij ons Europisc!-* Christe nen". Niet alleen in Amsteroam werden deze eerste Nieropper almanakken uit- geggeven. eZlfs in Keulen werden ze gedrukt. DE GRAFSTEEN IN Dl NIEDORPER KERK. In de kerk te Nieuwe Niedorp vindt men no geen grafsteen, waaronder het stoffelijk overschot van Dirck Rem brants rust. De man ,dde alles wist van de zeevaart, di ede aarde kende tot ln alle uithoeken, voor zover de aarde toen ontdekt was, maar die nooit de zeeën bevaren heeft Dat grafschrift luidt als volgt: Dirck Rembrants Oud omtrent 72 jaar, Mr. In de wiskonst Hier rust dat schrander hooft Die d'eclips recht verlicht en d*astronomie wist te stichten Zijn glorie nooit verdoft Hy toont ons dat de son stü stond cTaardklont draayde en hoe De dwaelder swaaide Uit waere wijsheid bron Schoon mecnigh hiermee spot Syn wyser der planeten Doet elck de waerheid weeten Nu rust syn siel in God. Den 4den November 1682 In verschillende geschriften wordt vermeld dat hy stierf in 1692. Er Is echter geen enkele reden om aan te nemen, dat het opschrift op de graf steen onjuist is. Onder dit grafschrift is een planeta rium afgebeeld. Als we dit grafschrift nauwkeurig bekyken, kunnen we er uit opmaken, dat Dirck Rembrants en zijn neef Pie ter het iet gemakkelijk hebben gehad. Ze zuilen door velen, die het nieuwe niet wilden aanvaarden, bespot zyn geworden. HET BELEG VAN PEIPtNG Eh Tl EHTS IN .WUJWW «JOOL .VUT® mONTLJJN CHINESE MUVPlJ - SPOORLIJNEN f - PIEREN wm t - Vooral de eerste jaren zullen moei lijk zyn geweest. Ze hebben echter hei genoegen mogen smaken, dat hun noeste streven werd beloond, wan*, lange jaren daarna werden aan de hand van de eerste berekeningen u»t hun almanakken de gegevens gehaald, die de zeevaart niet kon ontberen Dat is alles wat wij nog weten ovei deze merkwaardige schoenmaker. Er U nog een. lijst van werken, die op zyn naam staa. De lijst is te lang om hier te vermelden. Het zijn er vele Jammer, dat onze voorouders niet zuiniger zyn geweest op historische gegevens, wani wat zou het niet een genot zyn, als ei b.v. in Nieuwe Niedorp nu een klein museum was, waar het werk van dez* wereldhervormer nog kon worden be wonderd Nog steeds zyn er enk.L-.c- r>ak ken die nu dus omstreeks driehon. erd jaren oud zyn in omloop. Hoofdzake lijk in handen van oudheidkundigen of musea. De mogelijkheid is echter niet gesloten, dat de een of ander van lezers er een in zy of haar bezit heer- Het is gemakkelyk te zien of het eei- echte is Want Dirck Rembrants had de gewoonte om alle almanakken te waarmerken er. van zijn handtekening te voorzien, omdat er al spoedig be drog mee bedreven werd Indien u over zulk een almanak b schikt, of over andere gegevens, iou den wy ons van harte aanbevolen Stille nacht Heilige nacht Op 24 December 1818, toen het or gel in het kerkje te Oberndorf by Salzburg defect raakte, moesten de priester Joseph Moor en de componist Gruber in allerijl de zorg voor de muzikale luister by de nachtmis op zich nemen. Binnen enkele uren schiepen zij een lied, dat zy «Stüle Nacht" noemden en dat zij door een jongenskoor en met begeleiding van een guitaar ten gehore brachten. Se dert die dag heeft dit eenvoudige en daarom zo ontroerende liedje vanuit Oostenryk de gehele wereld veroverd, in alle talen wordt het ieder jaar in de Kersttijd door oud en Jong gezon gen. De Oostenrykse P.T.T. zal dit jaar het 130-jarig bestaan van dit lied en tegelijk de sterfdag van de dichter Joseph Moor door de uitgifte vm speciale postzegels herdenken. PICASSO ALS POTTE NB AKKEB Te Parys vindt op het ogenblik, ia het „Maison de la Penséo Francaise", een tentoonstelling plaats van de pot tenbakkerskunst van de grote schilder Picasso. In tegenstelling met hetgeen mem geneigd is te denken schb'nt het me rendeel van zyn werken, hoewel htc hun niet aan originaliteit ontbreekt de nawerking te ondervinden van H zekere klassieke inspiratie. De neonbuizen komen ook in de huiskamers steeds meer in gebruik. In da laboratoria worden nog steeds proeve n genomen.

Kranten Regionaal Archief Alkmaar

De Vrije Alkmaarder | 1948 | | pagina 3