was
Russen-oorlog kostte
aan 117 burgers het leven
Opstand voorbereid.
Het treurspel begint
Terug naar Rusland.
Loladse sneuvelt.
ZATEBDAG 8 APRIL 1950
Pasen 1945. De wereld scheurt en kraakt van het laatste oorlogsgeweld. Maar
als op iedere andere voorjaarsdag klimt op Eerste Paasmorgen 1945 de leeuwerik
naar het blauw van de hemel boven de golvende Texelse landouwen, om zijn jubel
zang .e zingen. Vredig ligt het eiland in de morgenzon, vredig grazen de schapen in
de eeuwenoude weiden, vredig klinkt de roepstem van de luiklc k in de toren van de
Hervormde Kerk te Den Burg. De gelovigen gaan naar de kerk, en de Paasvreugde
in hun harten vermengt zich met bezorgdheid over de beproevingen, die maar geen
einde nemen. Toch is er reden voor dankbaarheid, want het licht der bevrijding
gloort aan de kim. En Texel is voor het ergste leed gespaard gebleven.
Weinige dagen later klinkt weer de stem van de kerkklok. Het eiland ligt
donker en stil onder de sluier van de nacht. In de kleine huisjes aan de voet van
de toren is alles in diepe rust. Misschien hoort een enkeling die de slaap niet kan
vatten, dat vriendelijke bronzen geluid van de torenklok. Het is één uur in de
nacht van Donderdag 5 op Vrijdag 6 April 1945. Op dit uur begint het eerste bedrijf
van een treurspel, zoals Texel nooit tevoren heeft gekend.
J-JET IS GEEN TOEVAL, dat naast Iedere
Duitse wachtpost op het eiland een Geor
giër staat. En het is evenmin toeval, dat de
nagalm van de klokslag vergezeld gaat van
het geklik van messen, die uit de schede wor
den getrokken. Geen twintig minuten later
is het pleit beslecht. De Duitse posten z|jn
onschadelijk gemaakt door de Georgiërs, die
zwjjgend de wacht hadden meegelopen- De
Wehrmacht heeft het vertrouwen, in deze
Russische krijgsgevangenen gesteld, op bloe
dige w|jze beloond gevonden. De opstand Is
losgebroken en het zal tot 20 Mei duren,
voor ook voor Texel de oorlog ten einde zal
zijn.
Het was voor deze Georgiërs een strijd op
leven en dood. Z|j hadden in het Russische
leger meegevochten aan het Oostfront en
waren daar door de Duitsers krijgsgevangen
gemaakt. De behandeling in de kampen
was verschrikkelijk en de hongerdood scheen
onafwendbaar. Zo maakten de Duitsers deze
Georgiërs murw, hen ten slotte voor de keuze
plaatsend: de dood, of meestrijden aan de
Duitse kant. Als lokaas kregen de Georgiërs
bovendien de kans op een onafhankelijke
staat toegeworpen. De ongelukkigen hapten
toe, en zo werden de Georgische infanterie-
bataljons gevormd, deels bestaande uit Duit
sers, deels uit Georgiërs. Zo meende het
„Oberkommando der Wehrmacht" een grote
groep felle tegenstanders te hebben omgezet
in bruikbare helpers. In ieder geval zouden
deze bataljons de orde in de bezette gebie
den kunnen handhaven, waardoor troepen
vrijkwamen voor de zwaar bedreigde fron
ten.
yAN MEET AF AAN hebben deze Geor-
nacht zouden de Duitse wachtposten on
schadelijk worden gemaakt, waarna de be
zetting van geheel Texel slechts een kwestie
van tjjd zou zijn. De Georgische commandant
begreep, dat zijn mannen een harde dobber
konden hebben tegen de bezetting van de
Duitse batterijen in het uiterste Noorden en
Zuiden van het eiland. Teneinde te voorko
men, dat deze gewaarschuwd zouden worden,
liet hij de telefooncentrale in Den Burg on
bruikbaar maken.
QEHEEL TEXEL lag in diepe rust, toen
de klokslag van één uur het sein voor de
opstand gaf. W|j zullen ons niet verdiepen in
de bloedige tonelen, die zich in de eerste
twintig minuten hebben afgespeeld. Dat het
succes van de Georgiërs aanvankelijk boven
verwachting groot was, moge blijken uit het
feit, dat de Duitse commandant, majoor
Breitner, ijlings de vlucht nam. Hij ging te
voet naar de Zuidpunt van Texel en stak
met een roeisloep over naar de vaste wal.
Inmiddels was te Den Burg en omgeving
de heksenketel in volle omvang losgebarsten.
De commandant van de Texelse B.S., de
heer Kelder, thans burgemeester van Mon
nikendam, was op 8 April 's morgens om vijf
uur (dus vier uur na het uitbreken van de
opstand) gewekt door een paar ondergrondse
strijders, die vergezeld waren van twee Geor
giërs. Zij verzochten de heer Kelder, zich met
spoed te willen melden bij de Georgische
commandant, Loladse Schalwa, in het bun
kercomplex Texla ten Noordwesten van Den
Burg. De heer Kelder ging met hen mee. Het
bleek, dat Loladse Schalwa zich niet vol
doende in de rug gedekt gevoelde. Want wat
zou de bevolking doen? En waren de N.S.B.
ers inderdaad onschadelijk?
\flJF JAAR GELEDEN kwam een golf van rampspoed over het vredige, vriendelijke
eiland aan de overzijde van het Marsdiep. De betrekkelijke rust, waarin de Texelaars
de bevrijding afwachttenwerd wreed verstoordtoen in de nacht van 5 op 6 April 1915
de Russen-oorlog uitbrak. De op het eiland gelegerde Georgiërs, die door de nood ge
dreven in Duitse krijgsdienst waren gegaan, kwamen in opstand. Het was een wild
avontuur, met een'
hun eiland zo
gaame noemen, het |C*a
toneel van een w?
Duitsers,- door de f i L V
Russen uit hinder- ff Jj V
lagen bestooktof ^1 1
man tegen man Y
gedood, sneuvelden
bij honderden. Het
moeten er ruim
800 zijn geweest.
Van de opstandelingen lieten er ongeveer 550 het leven en daaronder was de hoofdman
der Georgiërs, Loladse Schalwa. Voor het eiland het meest rampzalig was de dood van
117 mannen, vrouwen en kinderen, om nog niet te spreken van de gewonden en voor
altijd verminkten. Dat alles gebeurde nog slechts vijf jaren geleden, maar wij leven
snel.... Vele sporen vooral de materiële zijn reeds uitgewist. Texel is weer het
rustige en vredige eiland van de schapen en vogels, maar in de geschiedenis van dir
Gouden Boltje" zal de Op deze pagina beschreven episode een zwarte en met bloed
bevlekte bladzijde zijn tot de jongste dag.
De klok in deze toren luidde de
opstand in
LOLADSE en zijn vertrouwe ingen waien uiteraard van de voorgeschiedenis van-de op- in de vorm van de Hermann Göring-troepen
daarin, omstreeks Pasen 1945, nog niet gtand vrij goed op de hoogte is, heeft inder- uit Amersfoort. En in de avond van deze
voldoende geslaagd en zij achtten ook zelf de tyd aan de heer Van der vbg n jjiforma- zesde April kon gezegd worden, dat de Duit
a A J m An* v-, /~i 4* Af n i
tijd voor een opstand nog niet gekomen. Met
de leiding van de Binnenlandse Strijdkrach
ten op Texel waren nog geen besprekingeu
giërs gehunkerd naar het moment, waarop gevoerd Slechts een klein aantal ondergrond-
de rollen konden worden omgedraaid. Na hun
se strijders was door de Georgiërs in ver-
.inlijving bij de Wehrmacht, tijdens een trouwen genomen, en ongetwijfeld zou dit
kort verblijf in Zuid-Frankrijk, werden reeds cQntact hebben geleld tot een nauwer Qver.
/inntonfon rrnlorrrl mof r)n ATonitio" Ho ho-
contacten gelegd met de „Maquis", de be
faamde verzetsgroepen in Frankrijk. En toen
zij op Nederlands grondgebied kwamen
(vooral in de omgeving van Zandvoort wer
den vele Georgiërs gelegerd) volgden al spoe
dig onderhandelingen met Russisch gezinde
illegalen hier te lande. Ten tijde van cie
„Slag om Arnhem", in de September-dagen
van 1944, bereidden de Georgiërs in geheim
overleg met het communistische hoofdkwar- roepen voelden
leg met de B.S., wanneer niet op Donderdag
5 April 1945 de Duitse commandant van
Texel, majoor Breitner, aan Loladse Schal
wa opdracht had gegeven, zijn bataljon reis
vaardig te maken. En Schalwa sloeg de
plank niet ver mis, toen hij veronderstelde,
dat de Duitse legerleiding de Georgiërs aan
het front wilde inzetten. Dat was het aller--
allerlaatste, waartoe de Georgiërs zich ge
tier te Amsterdam een opstand voor. Op het
juiste moment moesten de Duitsers in de rug
worden aangevallen.
Gezien het tempo, waarin de geallieerde
Het was een zeer onverwachte wending in
de gang van zaken, en Loladse Schalwa be
sloot de laatste troeven uit te spelen. Hij legde
de zaak voor aan de weinige Texelse ver
opmars zich tot nu toe had voltrokken, was zetslieden, met wie hij contact had. Eén van
als voorlopige datum van de opstand de vier
de October 1944 vastgesteld. De opmars
kwam echter bjj Arnhem tot staan, de over-
wlnningsvreugde werd weggevaagd en de op
stand werd voor onbepaalde tjjd uitgesteld.
Eens, dat wisten de Georgiërs zeker, zou de
grote dag komen. Hjj moest ook komen,
want wee hun gebeente, wanneer zjj als over
lopers en landverraders in handen van de
zegevierende Russische legers zouden val
len
Maanden verliepen, en op 6 Februari 1945
werd het Georgische infanterie-bataljon op giërs moesten worden gehanteerd. De Bin
hen, laten we hem Hugo noemen, moest de
Georgiërs helpen bjj het verzorgen van de
flank-dekking. Loladse Schalwa wist wel, dat
hij en zijn mannen de handen vol zouden heb
ben aan de Duitsers en hij bezwoer Hugo,
mede te helpen bij het onschadelijk maken
van N.S.B.-ers en andere Duitsgezinde ele
menten op het eiland. De Nederlandse ver
zetsmannen hadden alle moeite om de Geor
giërs aan het verstand te brengen, dat van
J-JET „GOUDEN BOLTJE", dat rustige en wordt gewérkt als vanouds. De schapen gra-
vredige eiland, werd in die laatste oorlogs- zen met hun lammeren in de door „tuun-
weken geteisterd door een totale oorlog op waoltjes" omzoomde weiden en de leeuwerik
Loladse drong erop aan, dat tweehonderd kleine schaal. De vreselijke guerilla, die van klimt omhoog naar de blauwe lucht om le
Texelse mannen zich op Texla zouden mei- heel.Texel één slagveld maakte, was nauwe- jubelen van"vreugde over het leven,
den en hij eiste verder enkele technische fa- ljjks te zien- als een onderdeel van de strjjd En aan de Haffelder weg, nabjj de Dool-
ciliteitee. „De Texelse mannen zouden nier tussen Duitsland en de geallieerden, maar was hof ten Zuidoosten van Den Burg, vindt de
gedwongen worden om mee te vechten, alleen veeleer een complicatie daarvan, Het locale vreemdeling een eenvoudige begraafplaats,
indien zij daartoe zelf de wens te kennen karakter van deze „Russen-oorlog" kreeg een waar vele Georgiërs een laatste rustplaats
gaven, zouden zij actief worden ingezet," zo minder sterk accent door de Duitse verster- kregen. Vooraan een sober gedenkteken, op
vertelt de heer J. A. van der Vlis in het kingen, die van de vaste wal kwamen, maar het graf van Loladse Schalwa, de hoofdman
boekje „Tragedie op Texel", waaraan wtj de strjjd werd er des te heviger en bloediger der Georgiërs. Het is, alsof hjj nog in de dood
verschillende gegevens hebben ontleend. Het door. zijn mannen aanvoert, zo ligt zjjn graf daar
is ons echter niet precies duidelijk geworden. Reeds op Vrjjdag 6 April 1945 staken op de Zuidelijke helling van de Hoge Berg
wat Loladse met deze tweehonderd mannen Duitse troepen uit Den Helder naar het temidden van honderd zes en tachtig kame-
voor heeft gehad. De verzetsman Hugo, die eiland over. Nieuwe versterkingen kwamen raden.
QP ZATERDAG 17 Juni 1945 verlieten de
235 overgebleven Georgiërs onder Cana
dese bewaking met de „Dokter Wagemakei
van de TESO het eiland, waarop zij zoveel
hadden doorgemaakt. De Canadese luitenant
kolonel Tweedsmuir, die het gehele verhaal
van de guerrilla had gehoord, zou zjjn uiter
ste best doen, om de Georgiërs tegenover de
Russische autoriteiten te rehabiliteren. Daar-,
aan was natuurlijk voor de Georgiërs alles
gelegen.
De oude verzetsman Hugo sprak deze
week tegenover ons zjjn twjjfel uit, of de
Russische legerleiding wel met de Georgiër*
gehandeld heeft zoals zjj hoopten en ver
trouwden. Loladse Schalwa en zjjn mannen
hadden immers de uniform van een vijandige
mogendheid gedragen, met welke motieven
dan ook. En de Russische discipline schjjnt
Ijzerhard te zjjn„Ik denk, dat ze niet
meer leven," zei Hugo ernstig.
Maar laten wij hopen, dat de heer Van
der Vlis het bij het rechte eind had, toen hij
zjjn boekje „Tragedie op Texel" als volgt
ties wollen verstrekken. Het was allemaal sers de toestand weer meester waren. Maar
nog te kort geleden gebeurd. En nog steeds de strjjd duurde voort. Liever sterven dan zich
wij spraken Hugo enkele dagen geleden overgeven, was de geest, die de Georgiërs be-
is hjj zeer spaarzaam in zijn mededelin- zielde. En de burgerbevolking heeft de op
standelingen geholpen, voorzover dat onder
de steeds moeilijker wordende omstandig
heden mogeljjk was.
De Russen trokken zich allengs terug in
de Dennen en verschansten zich In boerde
rijen en schuren in de Elerlandse polder. In
de duinen voelden z|j zich veilig achter de
mijnenvelden, die z|j zelf hadden gelegd, toen
z|j nog ogensch(jnl|jk gedwee onder de Duit
se bevelen stonden. Allang voor de opstand
uitbrak hadden de Georgiërs met bekwam»
hand Duitse mijnenvelden opgeruimd en nieu
we aangelegd.
QAG AAN DAG vielen slachtoffers, onder
de Duitsers, onder de Georgiërs en ook
onder de burgerbevolking. Commandant Lo
ladse Schalwa had zich met negen van zijn
mannen verscholen op de hoeve „Plas en besloot: „Tweedsmuir hield woord. Hij stel-
Daal" in de polder Waal en Burg. De hoeve de de Russische kolonel, die de terugkerenden
.de Dennenwerd door de Duitsers omsingeld en in brand te beoordelen had, een uitgebreid rapport
gestoken en toen de tien Georgiërs in de over de strjjd op Texel ter hand. Een soort-
2EKER is echter, dat Loladse Schalwa na nacht van 23 op 24 April trachtten te oni- gelijk rapport, afkomstig van de Canadese
kort beraad besloot het wisse voor het vluchten, werden zjj neergeknald. brigade-generaal Sutty uit Alkmaar, was
onwisse te nemen. Alle mannelijke ingeze De Duitsers zetten de „zuivering" van i reeds eerder in diens bezit gekomen. Beide
tenen boven de zeventien jaar moesten zicfi eiland voort, waarbij zjj ook van geschut ge rapporten hadden een volkomen eerherstel
op Texla melden. Dit geschiedde niet met de bruik maakten. De eens zo welvarende bóer- dér Georgiërs ten gevolge. Zjj ontvingen al-
een „bijltjesdag" geen sprake kon zijn en onverdeelde instemming van het commando derjjen in de Eierlandse Polder werden deer- len een Canadese uniform, proviand voor vjjf
zeker niet wanneer deze bjjltjes door Geor
der B.S., maar de bevolking vatte de ge- ljjk beschadigd of verwoest. Eén van de dagen en kwamen
drukte bevelen, die in de loop van de mor- laatste schansen van de Georgiërs was de opperbevel.
daarna onder Russisch
Texel gedetacheerd. De commandant, Loladse nenlandse Strijdkrachten zouden natuurlijk gen overal werden aangeplakt, toch zodanig vuurtoren aan de uiterste Noordpunt van t offers op Texel waren niet tevergeefs
Schalwa, die eens een Russisch luchteskadei hulp verlenen, waar dat mogelijk was. Eer. °P' dat de verzetsbeweging de gang van za eiland, welke temidden van een bunkercom- gebracht",
had gecommandeerd en, na neergeschoten te spoedige arrestatie van de N.S.B.-ers werd ken mede voor haar rekening nam. De man- plex stond. Hier is een harde strjjd gestre-
zijn, bittere ellende in een Duits krjjgsgevan
genenkamp had geleden, was van haat jegens
de Duitsers vervuld. Maar hjj droeg de Duit
se uniform en hield zich als een betrouwbaai
nazi-vriend. En ondertussen trachtte hjj op
Texel nieuwe contacten met de verzetsbewe
ging te leggen, want zonder de steun van
deze illegale strijders zou een opstand tot
mislukking zjjn gedoemd.
de Georgiërs gegarandeerd, maar hun be
rechting moest aan de Nederlandse instan
ties worden overgelaten.
Er was voor Loladse Schalwa geen andere
keus. Onder zjjn leiding werd in aUerjjl de
opstand georganiseerd. De wachtlijsten kon
den nog zodanig worden veranderd, dat bij
nen van de B.S. verschenen met de „Oranje"- den. Met tanks en vlammenwerpers, gevolgd
band om de arm op straat, N.S.B.-ers werden door infanterie, deden de Duitsers herhaalde
gearresteerd, de eerste Nederlandse vlag aanvallen. In de middag van Zaterdag 21
werd op het eiland gehesenDe ure der April werd de positie van de in het nauw
bevrjjding scheen aangebrokengedreven Georgiërs hopeloos. De vuurtoren
Er moesten echter nog vele dagen van was kapotgeschoten en de overlevenden
verschrikking volgen, voor en aleer ook vooi
iedere Duitse nost minstens één Georgiër Texel de bevrijding een feit wasNa de
werd ingedeeld. Om klokke één uur in dt
eerste verwarring boden de Duitsers verwoe
de tegenstand. De bezetting van de Noorde
moesten zich overgeven. „Ik geloof," zegt
Hugo, „dat de Georgiërs in de toren elkaar
hebben gedood, omdat zjj niet levend in han
den van de Moffen wilden vallen." Enkele
OOK HET DORPJE DE WAAL LAG IN DE VUURLINIE
lijke en Zuideljjke batterijen was gealarmeerd gewonden en niet-gewonden zjjn echter toch
vanuit de Kommandantur op de Groene door de Duitsers krijgsgevangen gemaakt
Plaats te Den Burg, via de militaire telefoon- en dezelfde dag nog doodgeschoten. „Hierbij
ijn die intact was geblevenmoeten zich verschrikkelijke tonelen hebben
,,'s Morgens om negen uur vielen de eerste afgespeeld," schrijft de heer Van der Vlis
-anaten op Texel," vertelt Hugo, en daarbij in zjjn boekje.
oegden zich al weldra de projectielen, die Op de vjjfde Mei kwam voor Nederland de
erden afgeschoten door de 15 centimeter bevrjjding, maar op Texel bracht dat weinig
tukken op het fort Dirks Admiraal te Den of geen verandering. De „zuiveringsactie'
leider. „Dat geschutvuur heeft ons de das werd rustig voortgezet, en aan beide zijden
ingedaan," verklaart Hugo. Het bracht een vielen nog dageljjks doden. „De laatste Duit-
lement in de ontbrande guerilla, waar de 3ër viel op 20 Mei in de Eierlandse Polder,
-ussen niets tegenover konden plaatsen. Het herinnert Hugo zich. Op die datum kwamen
oofddorp Den Burg heeft het zwaar te ver- de eerste Canadezen op Texel. De tragedie
luren gehad. In de middaguren vielen naar Op Texel had een einde genomen.
-hatting achttienhonderd projectielen in oi Twee honderd v|jf en dertig Georgiërs had-
abjj de kom en zjj richtten enorme schade den de bloedige str|jd overleefd. Hun kame-
lan. In het noodziekenhuis, even buiten het raden (omstreeks vijfhonderd en v|jftig ln ge-
orp, werd koortsachtig gewerkt, want ei tal) lagen ergens ln de Texelse bodem be
aren vele zwaar gewonden, zowel onder de graven. En wie nu, v|Jf jaren na de aanvang
Georgiërs als onder de burgerbevolking, van het treurspel, het goede „Gouden Boltje"
Reeds in de vroege morgenuren waren de bezoekt, vindt de materiële wonden vrijwel
eerste doden gevallen. geheel hersteld. h^t welvarende eiland
.de lagttte schans....
