r ontstonden bedrijven met wereldnaam
Oliemolen „De Koperslager" is
een eenmansfabriek
Zang, muziek en toneel vragen
dringend om jong bloed
Hef Zaans
ft
W. ROOS: fabrikant
werkman, handelsman
en bedrijfsleider
Sinds 1725
De Jonge Prins
J V
TT7
Verenigingsleven bloeit nogmaar hoe is
het over tien jaar?
'V
I
I
l
0
1
I
t
II
l
i
l
fc
c
t
i
l
„DE KOPERSLAGER" is een één-
mansfabriek. Kostbare zaden worden
er onder zware molenstenen verbrij
zeld, daarna uitgewrongen of geperst.
Twee prodrfcten blijven er over, die
vanouds handelswaarde hebben: olie
en veekoeken. Er is in het hele be
drijf maar één man, die al de bedrij
vigheid gaande houdt. Dat is de eige
naar-molenaar W. Roos. Hij is de be
drijfsleider, maar daarnaast ook de
handelsman. Zelf koopt hij zich de
grondstoffen, die in zijn fabriek ver
werkt kunnen worden. Zelf verkoopt
hij de nieuw gewonnen producten. En
intussen laat hij bezoekers versteld
staan over de vraag, hoe zoiets in deze
tijd van over-specialisatie nog lonend
mogelijk is....
Het is altijd weer boeiend het oude
molenaarsbedrijf te beschouwen.
Er schuilt nog altijd een stuk roman
tiek in. Minder natuurijk voor dege-
„De Koperslager" is één van de
laatste molens van de honderden,
die in vervlogen dagen het Zaanse
landschap gestoffeerd hebben, 't Is
een uit het jaar 1725 daterende
oliemolen, die gelegen is op het
smalle dijkje langs de Zaan, juist
op de grens van de gemeenten
Zaandijk en Wormerveer. „De Ko
perslager" is nog steeds in vol be
drijf. Nu eens gedreven door de
oude windkracht, dan weer en
niet alleen op windstille dagen -
door electrische energie. En aldus
zijnde een bron van inkomsten
voor de eigenaar W. Roos, wiens
vader ook reeds in dit bedrijf
werkzaam was.
nen, die er nog weet van hebben, dat
hier werkdagen gemaakt werden van
zestien tot twintig uur, dan voor dege
nen, die hier de gecompliceerdheid van
een modern bedrijf gereduceerd vinden
tot de meest eenvoudige hoofdzaken.
Dat maakt, dat er van al die bedrij
vigheid toch een rust uitgaat, waar
naar men elders in fabrieken of werk
plaatsen vergeefs zoekt.
pR zit vaart in het Zaanse leven. Het is de vaart, die er wordt ingestampt door
de gonzende motoren van de fabrieken. De machines hebben de mensen opge
jaagd tot een hoog levenstempo. Maar de mens, die leefde en werkte langs de
boorden van de Zaan, heeft dit hoge tempo kunnen bijhouden. Hij liet er zich
niet door imponeren. Integendeel, hij wist het altijd weer tot eigen voordeel uit
te buiten. Het moet een sterk mens zijn, die dit kan opbrengen. Een sterk mens,
waarin een sterke geest huist. Waarin weerspiegelt zich die geestkracht van de
Zaankanters nog méér, behalve in hun fabriekspaleizen?
Daarop is maar één antwoord: in
het verenigingsleven. Wist U, dat er
zo'n vierhonderd verenigingen zijn in
de Zaanstreek? Wormerveer heeft daar
in belangrijke mate portie in. Er val
len zo al vijf toneelverenigingen te
tellen. Daarnaast bestaat er in Wor
merveer een zeer populaire operette
vereniging.
Dan zwijgen we nog maar over de
muziek- en zangverenigingen, die tel
kens en telkens weer felle concurrent
zijn op de concoursen.
Wormerveer heeft vermoedelijk
de oudste herberg van de Zaan
streek op zijn erf. Dat is „De
Jonge Prin^" aan het einde van
de Marktstraat, die vermoedelijk
vernoemd is naar de jonge prins
stadhouder Willem II, die in 1626
werd geboren. Er is een periode
geweest in de eeuwenoude ge
schiedenis van dit houten ge
bouw, dat het een andere naam
ging dragen. Dat was in 1795,
toen de Prins van Oranje de wijk
moest nemen naar Engeland en
de Bataafse Republiek werd ge
sticht. „De Vrijheid" was de
nieuwe naam. Maar na de val
van Napoleon keerde „De Jonge
Prins" weer terug.
WAARol^) DE. VJOlZ-
t-j6G.V6£R.D&R<3 De.
B'jNAAV) VAM 6LAD-
OGEN. HEBBerV f
NjiJ TOT HEDEM NO&
NIÉT DU'
waar
de
industrie
groeide
Verkrijgbaar bij ail* VERENIGINGEN PRO JUVENTUTE. Waar niet varkrijgbaar, Is toszending
per post mogelijk na ontvangst van f 2.75 per kalender; per postwissel of op giro 51 74 00
van de Kalenderaetie Pro Juventute - Willem de Zwijgerlaan 24 b-Den Haag - Tel. 556473
W. Roos heeft hoe begrijpelijk
geen tijd om eens even op de vuister
te gaan zitten, of op het krukje bij de
werktafel onder de scheefhangende en
stoffige raampjes. Het gemoedelijke
praatje, dat wij met hem hebben, leidt
er niet toe, dat hij zijn aandacht een
ogenblik laat verslappen.
Onverpoosd wentelen de zware mo
lenstenen over de ondefinieerbare sub
stantie die Roos nu en dan klonterig
over de legger stort om verpoederd te
worden. Het is een halffabrikaat, zoals
hij zegt, waaruit nog heel wat olie ge
wonnen kan worden. Na een kwar
tiertje malen zijn de cellen voldoende
verbrijzeld. Als een bruinachtig poeder
wordt 't onder het malen van de leg
ger afgeschoven, en langs vijzels en Ja-
cobsladder naar de pers of wringer ge
leid, waar er de laatste resten olie uit
geknepen worden. Als een donker
bruine vloeistof wordt de olie in klei
ne tanks opgevangen.
Wat verwerkt U onder de molen
stenen? willen we weten.
Vandaag grondnoten, morgen
lijnzaad, dan weer copra of palmpit-
ten. Altijd oliehoudende en vethouden-
de producten. Tegenwoordig zie je
haast geen lijnzaad meer. Argentinië
verwerkt het zelf. De Nederlandse olie
slagers hebben overgeschakeld op co
pra en palmpitten. Met de molen kan
zowat alles verwerkt worden. In de
oorlog heb ik van zaadafval en rom
mel een koek geperst, die prachtig
brandde in de potkacheltjes. Vóór de
oorlog hadden we hier veel loonwerk
voor de grote fabrieken. Tegenwoor
dig draag ik zelf de risico. Er is veel
werk. En zo nu en dan wat handel".
WIE de Zaankanters vriendelijk ge
zind is, zegt, dat ze zingen. Wie vij
andig tegenover hen staat, dat ze zeu
ren. Aldus heeft de Wormerveerder J.
Aten ergens geschreven.
Wij weten niet, of we de heer Aten
in deze uitspraak helemaal serieus
moeten nemen. Zelf oer-degelijke Zaan-
kanter, is hij de Zaankanters stellig
niet vijandig gezind. En toch kan bij
de spreektrant van deze bevolkings
groep onmogelijk zingen noemen. Hij
heeft namelijk beluisterd, dat bij het
zingen de intervallen groter zijn dan
bij het spreken, terwijl het Zaans
juist in de kleine intervallen en het
langzame tempo, dat inderdaad voor
buitenstaanders wat zeurderig aan
doet, zijn kenmerken heeft.
Overigens weet deze Wormerveer
der te kenschetsen, dat de Zaankanter
in zijn woordkeus een zekere onge
geneerdheid niet ontzegd mag worden.
Met name in de eigen kring.
Daardoor heeft het dialect een hu
moristische inslag, die van een heel
andere aard is dan het Amsterdams.
De Zaanse humor is minder puntig
en voor een vreemdeling wel eens op
het kantje af.
i het roemruchte Zaanse molenle-
van weleer is de oorsprong te zoe-
van vrijwel al deze grote bedrij-
van vandaag.
o'n paar honderd jaar geleden heb-
er een zevenhonderd van die sta-
molens in dit vlakke en waterrij-
Zaanland gestaan. Daar zijn er nog
sr een paar van over. Een enkele
T de sier, andere nog in vol bedrijf,
üjtijds heeft de Zaankanter ver-
an. dat de bakens verzet moesten
eden. Stoom en electriciteit hebben
natuurlijke hulpbron van de wind-
icht vervangen. Zij maakten de fa-
kanten minder afhankelijk, en bo-
ïdien kon de productie verveelvou-
d worden. Er is in die beginjaren
de industrialisatie „gnap" geld
■diend. Het strekt de Zaankanters
eer. dat ze deze kapitalen terug
;en vloeien in het eigen bedrijf.
Iteeds weer nieuwe uitbreidingen
rden ermee gefinancierd. Nieuwe,
breidingen en belangrijk technische
'beteringen. De Zaankanter bleef
tijd voor, zonder echter de voor-
htigheid uit het oog te verliezen,
n oer-solide, conservatief financieel
leid heeft het Zaanse bedrijfsleven
eds gekenmerkt.
En dit verklaart dan tevens, waarom
:n juist in deze streek zoveel en zo
ote familie-N. V.'s aantreft.
ZAANSTREEK heet de levens-
(jelenschuur van ons land. Nergens
j; men zo'n veelzijdige industriële
r(jvlgheld, die op ons dagelijks
,jje is afgestemd, als hier. Oliefa-
gen, rijstpellerijen, cacao- en cho-
jefahrieken, havermout-, gort-,
beschuitfabrieken. Daarnaast even
ngrijke zeep-, papier- en blikfa-
gen. Stuk voor stuk bedrijven, die
een wereldnaam verwierven,
ien gemeenten omvat deze streek,
jive Zaandam, met zijn ruim veer-
uizend inwoners en Napoleontisch
,et van stad, zijn het alle dorpen.
n komdorpen, zoals men die elders
ons land treft, maar langgerekte
egdorpen, die elkaar aan de peri-
raken en dan ongemerkt in elkaar
rgaan. Vier van deze tien gemeen-
liggen gestrekt langs de boorden
Zaan, het water dat de hart-
r js van de streek. De Noordelijk
van dit viertal is Wormerveer.
f een wijde bocht ligt Wormerveer,
,s de beschoeide Zaanoevers ge-
d Stoer-en sterk met z'n hoge la
aggebouwen, met het vertrouwde
jid der gonzende electromotoren en
unende machines. Geen der andere
ngemeenten heeft een zo sterk in-
triële karakter als Wormerveer, Be-
ven met een wereldnaam konden
gedijen. Naast elkaar rijstpellerij-
olie-industrieën, cacao- en choco-
«fabrieken, een meelfabriek, een
jfabriek (met zo talloze bijproduc-
dat alleen een opsomming ervan
bijna een kolom druks zou kostenl,
havermoutfabriek, en natuurlijk
nevenbedrijven.
Naarmate de fabrieken In de Zaan-
'eek groter werden, groeide het aan-
I arbeiders, dat zich hier ging ves-
,'en.
Een sociaal-bewuste arbeidersstand
twikkelde zich, die in de geschie-
nis van de arbeidersbeweging van
is land een eervolle plaats verwierf,
Zaanse arbeiders hebben in menig
izicht het spit afgebeten voor sociale
lorzieningen, zonder welke men de
dendaagse maatschappij niet meer
in denken.
In Wormerveer zei iemand ons: „Er
in hier 77 standen en standjes. Je
INTtRJEDR. VAM NOPEN -- DE. jcoP&R?5LA,<5BR.
moet al een hele bollebof zijn om in
een ander hokje terecht te komen, dan
de goegemeente voor je gereserveerd
heeft". Niet-Wormerveerders zeggen,
dat dit iets typisch Wormerveers is. De
echte Wormerveerders zeggen dat ze
dat juist gehoord hebben van die of
die andere Zaangemeente
Maar overigens halen de echte
Zaankanters er de schouders voor op.
Het interesseert hen geen zier, wat
„men" van hen vertelt. Gekletst wordt
er toch....
Een merkwaardig gebied, deze Zaan
streek, waarin Wormerveer zo'n cen
trale plaats inneemt. Een gebied vol
tegenstellingen. We zijn haast geneigd
het te vergelijken met een vrouw, die
niet direct edel is van vormen, maar
wel prachtig van geest. Alleenbij
na ondoorgrondelijk.... Hoe aantrek
kelijk dusl
Verder heeft Wormerveer vooraan
staande sportverenigingen. De 75-jari-
ge gymnastiekvereniging „Hercules-
Hebe" verwierf zich een uitstekende
naam. De voetbalverenigingen WFC en
QSC zijn bloeiende verenigingen, die
een behoorlijk contingent jongeren
weten te trekken.
„De jongeren ja, dat is het struikel
blok voor heel wat verenigingen"
meent de heer A. Andréa die wij met
een gerust hart steunpilaar van het
Wormerveerse verenigingsleven mogen
noemen. „De sport vraagt haast de
volledige aandacht van de jongeren.
Voor toneel, zang en muziek schiet
tegenwoordig geen tijd meer over. De
jongelui, die hier misschien nog wel
voor zouden voelen, hebben dikwijls
hun tijd hard nodig voor de studie.
Dat is prachtig. Maar straks zullen
jongeren het werk toch weer moeten
overnemen van de ouderen. Na de
oorlog wilde iedereen toneel spelen.
Maar van de tien, die zich meldden,
waren er misschien twee te gebruiken.
Met een klein rolletje moesten ze be
ginnen. Degenen, die niet voor het to
neel deugden, waren daar niet tevre
den mee. Ze dachten direct op het
eerste plan te staan. Maar daarvoor
moet gestudeerd worden. Zo zijn de
ouderen van nu toch ook allemaal be
gonnen?
„Het enthousiasme is zeldzaam gewor
den. Dat maant tot voorzichtigheid.
Nog kennen we hier in Wormerveer
een bloeiend verenigingsleven. Maar
als er geen jong bloed in komt, is dat
over tien jaar radicaal veranderd!"
Wanneer de heer Andréa deze ern
stige vermaning laat horen, mogen de
Zaanse jongeren haar ter harte nemen.
Hij is een man van de practijk. Zelf
speelt hij nog steeds mee in het Wor
merveers Toneelgezelschap, en als re
gisseur is hij een bekende in vele
Zaanse verenigingen. Het toneelspelen
zit hem in het bloed. Hem en zijn
vrouw. En vanzelfsprekend ook de
dochter, Yda, die tegenwoordig me
vrouw Dudok van Heel heet, en die
naar het beroepstoneel overging.
Evenals haar man is zij verbonden
aan het gezelschap van Cor Ruys.
(Advertentie, Ing. Med.J
