Verval en wansmaak schonden
Ruïnekerk te Bergen
Verweerde muren staan
Een fraai hekwerk verscholen
onder orgelgalerij
op instorten
Herstel is zaak van heel ons volk
Tongewelf weggetimmerd
zijkapel vernield
Honderd en dertig duizend gulden gevraagd
Uitbreiding noodzakelijk
ZATERDAG 10 APRIL 1954
Zo zien de gasten 's zomers de
Ruïnekerk: een romantisch aan
doend geheel tussen hoge bomen.
Foto's Jaap Schoen)
In de kerk zelf zal zeer veel veran
deren. Zo zal de lambrizering verdwij
nen; de muren worden gewit. Het hui
dige plafond zal eveneens worden uit
gebroken, hetgeen de ruimtewerking
van de kerk ten goede zal komen. Dan
krijgt het orgel een nieuwe plaats. Het
zal worden aangebracht boven de
preekstoel in de absis van het koor.
Daardoor zal de lelijke orgelgalerij
kunnen vervallen. Dat leidt echter tot
een verlies aan zitplaatsen, waarvoor
compensatie moest worden gezocht.
Bovendien wilde men ruimte winnen,
om het toch al reeds bestaande plaats
tekort te kunnen opvangen.
Verschillende mogelijkheden zijn in
de loop van de tijd critisch bestudeerd
en verworpen. Zo heeft men gedacht
aan verplaatsing van de preekstoel
naar de Westelijke gevel. Daardoor zou
men ook de grafkapel als ruimte voor
de kerkgangers hebben kunnen in
schakelen. Fraai was deze oplossing
echter niet, evenmin als het voorstel
van de heer Royaards, om de galerij
te verlengen met twee uitlopers. Ten
slotte kwam de gedachte naar voren,
ruimte te winnen door verlenging van
de kerk met twee traveeën. (Een tra
vee is de afstand tussen twee steun
beren). Dit stuitte echter op het veto
van Monumentenzorg; men vond el
kaar echter op een plan tot verlenging
met één travee. Hiervoor zal nu sub
sidie worden verleend. Daar het oude
schip breder is geweest dan het thans
in gebruik zijnde koor, ontstond bij de
verlenging aan de Zuidzijde een ruim
te, die is benut voor het maken van
een verwarmingskelder met kolenber-
ging, een toegang tot de consistorie
kamer en op de verdieping een
catechisatielokaal. Architectonisch is
deze aanbouw behandeld als een Zui
delijke zijkapel.
Uiteraard moet bij verlenging van
de kerk het bestaande portaal ver
dwijnen. In de plaats hiervan heeft de
heer Royaards zich een eenvoudige
aanbouw gedacht, in een stijl, welke
herinneringen oproept aan de klassi-
cistische opvattingen van de zeventien
de eeuw.
Ook de toren is dringend aan herstel
toe. Daar hij echter aan de burger
lijke gemeente toebehoort, zal deze
moeten beslissen wat er mee dient te
gebeuren. De restauratie van de kerk
zal het echter noodzakelijk maken, het
uurwerk omhoog te brengen tot in de
toren. Dat zal naar verwacht wordt
niet veel moeilijkheden opleveren.
Al met al staat hier dus zeer veel
te gebeuren. Volgens de subsidie-voor
waarden zal nog dit jaar een begin
met het werk moeten worden ge
maakt. Of dat mogelijk zal zijn, hangt
van vele factoren af, die de restaura
tiecommissie niet alle in de hand
heeft. Zij wil echter niets liever dan
opschieten. Snelheid kan hier het ver
loop van de arbeid slechts ten goede
komen. Om der wille van het karak
ter van Bergen is het te hopen, dat de
commissie er in slaagt, haar plannen
op korte termijn te verwezenlijken.
Reeds al te veel is er de laatste jaren
verloren gegaan door gebrek aan geld
en door verregaande verwaarlozing.
Het is in dit verband even welspre
kend als triest, dat het doophek u%.
de enige jaren geleden afgebroken
kerk te Koedijk thans in de Ruïne-
kerk te Bergen een plaats zal vinden.
Aan de andere kant is zulk een stuk
beter hier bewaard dan in een mu
seum, waar het geen enkele functie
meer heeft. Voor de Berger kerk be
tekent het een waardevolle aanwinst
en een essentieel element in de liturgi
sche inrichting van de ruimte.
Waar de oude steen losliet, heeft
men straatklinker gebruikt voor
herstellingen. Het storende contrast
is zelfs op de foto nog maar al te
duidelijk.
(Van een onzer redacteuren)
WIE DOOR BERGEN KOMT, ziet de oude Nederlands Hervormde
kerk, opgetrokken uit een prachtige oranje-rode baksteen, door
hoge bomen als beschuttend omringd, op het kerkhof in het hart van
het dorp liggen. De kerk is onvolledig, Dat valt onmiddellijk op. Van
het schip staan nog slechts wat muurresten, een herinnering aan die
fatale dag in Februari van het jaar 1574, toen de geuzenvendels van
Dirk van Sonoy kerk en dorp platbrandden om er de Spaanse huur-
benden uit te verdrijven die er een schuilplaats vonden. Het koor is
jaren nadien hersteld. In 1597 kon het weer in gebruik worden ge
nomen, nu voor de Hervormde eredienst. Tegen de Zuidgevel, daar
waar de oude kerk zich had versmald tot het koor, had men een con
sistoriekamer bijgebouwd. De muurankers in de topgevel vermelden
nog het bouwjaar1595. Ruim driehonderd en vijftig jaar zijn sinds
dien verstreken, jdren, waarin de kerk het geestelijk middelpunt van
het dorp is gebleven, jaren ook, waarin weer en wind en onoordeel
kundig onderhoud het ogenschijnlijk zo hechte gebouw hebben aan
getast. Nog straalt op zomerse dagen de mooie roodgele kleur van de
steen tussen het diepe groen en bruin van de bomen. Klimop groeit
langs de muren op en maakt het beeld nog romantischer.
j^AAR begeef u op het oude kerkhof,
lezer wandel langs de oude mu
ren, bekijk ze critisch. Dan blijft nog
de indruk van oude, verweerde schoon
heid. Maar tegelijkertijd ziet ge, dat
die romantiek wordt gekocht met een
vérgaande mate van verval. De steen
is afgebrokkeld en met mos overdekt,
de voegen zijn ingewaterd, de kalk is
er uitgespoeld. Aan de Noord- en Oost
zijde zijn de muren nog wel ia de bes
te conditie, al is hier door latere ver
bouwingen veel bedorven en is met
name de versiering van blokken zand
steen zeer sterk door het water aange
tast, Aan de Zuidzijde van de kerk is
het verval echter reeds zeer ver voort
geschreden. Daar is men reeds eerder
aan het „restaureren" geslagen. En
hoe!
Grote brokken van het muurwerk
zijn hier in een nog betrekkelijk re
cent verleden omlaag gestort. De aldus
ontstane gaten zijn gedicht met een
soort bruinrode gezande straatklinker,
die in de loop der jaren bijna zwart is
geworden. Nu steken de stoplappen als
evenzovele vuile vlekken af tegen het
rood van de omringende oude steen.
Halve steunberen zijn in de loop van
de tijd naar omlaag gekomen, ook al
doordat de blokken zandsteen op de
hoeken volkomen verteerden. Ook hier
werd met straatklinker gerepareerd
op een zo slechte wijze en zo geheel
zonder verband met het oude werk,
dat reeds hele stukken van de latere
ommetseling zijn ingestort of op in
vallen staan. In de uitgevreten dag
kanten van de ramen groeit hier en
daar struikgewas. Puin ligt overal aan
de voet van de muur.
Dat is de buitenkant van de kerk,
een beeld van verval en ondergang.
Maar loop in gedachten mee, lezer.
We gaan naar binnen.
Wie buiten de tijd, dat er in de kerk
dienst is, een bezoek komt brengen,
wordt binnengelaten door een deur in
de Westgevel, die toegang geeft tot de
consistoriekamer. Het is een foeilelijk
vertrek, een voorbeeld van de geeste-
Het prachtig gesneden hek, dat
toegang geeft tot de grafkapel, zit
thans min of meer weggestopt onder
de orgelgalerij en achter lelijke
banken. Het zal in volle schoon
heid zichtbaar worden, wanneer de
plannen zijn uitgevoerd.
oude muurresten van de verwoeste
kerk. Nog steeds brokkelt de
steen af.
lijke bedomptheid die men een eeuw
geleden voor deftigheid aanzag. Om
dat men in feite met de ruimte geen
raad wist, is er een loos plafond in ge
timmerd. Van de sobere schoonheid,
die dit vertrek in 1595 moet hebben
gehad, is niets overgebleven.
We gaan de kerk in. Hier dezelfde
grauwe lelijkheid. Banken en lambri-
zeringen zijn zonder enige schoonheid
geschilderd in een vuilbruine kleur.
Alleen tegen de Zuidelijke muur staat
een mooi besneden gestoelte, waarvan
men de kwaliteiten een aantal jaren
geleden heeft onderkend. Het is
toen geheel afgeloogd en in de was
geboend, en is in zijn mooie natuur
lijke houtkleur bepaald een juweel.
Ook de preekstoel, stammend uit 1755
en een mooi voorbeeld van een Rococo-
meubel, valt op door zijn uitstekende
conditie. Aan het flauw geboge», uit
ordinaire kraalschroten getimmerde
plafond hangen twee antieke koperen
kronen, voorzien van electrische „kaar
sen". De verlichting wordt gecomple
teerd door een rij van matglazen kel
ken op de bovenrand van de lambri
zering.
We zijn door de schemerige ruimte
onder de orgelgalerij door naar bin
nen gekomen. Als we voor de preek
stoel staan, kunnen we dat gedeelte
van de kerk nauwkeuriger bezien. De
galerij blijkt iets door te zakken, on
danks de steun van twee wat magere
houten zuilen in het midden. Met haar
vuilwitte kleur en haar pietepeuterige
vergulde ornamentjes siert ze de kerk
evenmin als het wat lompe zwart met
goud van het orgelfront. In feite wordt
de ruimtewerking van de kerk door
deze twee elementen volkomen ver
stoord.
Vorige generaties blijken nog meer
onheil te heben aangericht. Het fraaie
eikenhouten hek, dat de z.g. grafkapel
aan de Noordzijde van de kerk afsluit,
gaat in de duisternis onder de galerij
vrijwel volkomen verloren. Verder
heeft men het nodig gevonden, deze
kapel door een planken beschot geheel
van de kerk af te sluiten en in dit
schot vervolgens een soort „puist" te
timmeren, waarin een steile, smalle
trap naar de klokketoren een plaats
kreeg.
Als gevolg van deze wijzigingen ver
keert de grafkapel zelf thans in een
deerniswekkende toestand. Verregaand
vervuild door het jarenlange gebruik
als bergplaats voor kolen en gereed
schappen, geschonden door het uitbre
ken van het oude houten tongewelf
de ribben zitten er nog en door de
beschadiging van de gevoelig gevorm
de traceringen in de raamnissen, is deze
ruimte ais het ware een hartstochtelijk
pleidooi voor een restauratie, die voor
haar een eerherstel zal inhouden.
Nog meer „verrassingen" houdt de
kerk in. Daarvoor moeten we de steile
trap naar de toren op. Het is geen kar
wei voor mensen met hoogtevrees,
maar de klim loont de moeite. Wanneer
we namelijk zijn aangekomen op het
platform, waarop het uurwerk is ge-
p'aat^t. zien we vóór onr een scheme
rige ruimte over de gehele lengte van
de kerk. Deze blijkt het oude houten
tongewelf te bevatten, dat een vorige
generatie zonder meer heeft wegge
werkt. Het gewelf is er zo te zien niet
al te best aan toe
£0 ziet het er dus thans in en om
de kerk uit. Met dit overzicht heb
ben we in feite al min of meer aange
geven, wat er zoal moet gebeuren om
de kerk haar oude schoonheid te her
geven. Aan de buitenzijde moet het
muurwerk ingrijpend worden hersteld.
De vaak zeer ernstige gevolgen van
drie en een halve eeuw van verwering
en verwaarlozing moeten worden on-
SIllMllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllWlllllilllllllllillllllllllillllllllllIll^
g
I DE Reslauratiecommissie g
fj van de Nederlands Her- jj|
vormde Gemeente te Bergen B
gaat een grootscheepse uctie B
H beginnen, teneinde een deel |j
E van het kapitaal bijeen te m
§j brengen, dat voor het herstel B
van de Ruïnekerk benodigd B
S is. Wij hebben gemeend, de
jj aandacht van de lezers in B
I Noord-Holland voor deze
B zaak te moeten vragen. De B
S redenen hiervoor zijn in bij-
s gaande artikelen omstandig B
B uiteengezet. Kort gezegd zijn jg
B wij van mening, dat het hier B
I gaat om een zaak, die niet B
I uitsluitend die van de kerke- B
lijke gemeente in Bergen is, B
maar die geheel, ons gewest B
B aangaat. Daarom ook vermei- jj
B den we hier, dat giften, ren- jj
gj teloze voorschotten en in- B
schrijvingen op een drie pro-
cents obligatielening met een
I looptijd van vijf en twintig
g jaar van harte welkom zijn.
Jj Al deze gelden kunnen ivor-
jj den gestort op girorekening
B 365415 van de Amsterdam-
j§ sche Bank te Bergen (N.-H.)
B onder vermelding „Restaura
nt tie Ruïnekerk".
B
iiiiiüiHiu!inniiiiiiii!iiiiiiiHii!iinniiiiiiiiii!iiiiiiiiiiiiiiiiiNiiiiij[iiiiniiniii[ii!i[iiiiuM
gedaan gemaakt. Het ingestorte en af
gebrokkelde metselwerk moet opnieuw
worden opgezet en ingevoegd dit
maal in de oude steen. De oude go
tische raamindeling moet zoveel doen
lijk worden hersteld.
De consistoriekamer moet onderhan
den worden genomen. De smakeloze
negentiende-eeuwse inrichting moet
verdwijnen. Een klein roosvenster in
de Oostelijke gevel van deze aanbouw
wordt hersteld. Verder denkt de archi
tect, de heer C. W. Royaards, zich de
lichtschepping in de vorm van een
gotisch venster in de Zuidmuur, hoger
geplaatst dan het huidige rechthoekige
kozijn met schuifraam. Of deze oplos
sing stilistisch geheel verantwoord is,
zouden we niet durven zeggen. Uitslui
tend afgaande op het bouwjaar van
dit verstek menen we, dat ook voor de
plaatsing van een kruiskozijn iets te
zeggen zou zijn.
De kerk, zoals zij er na de uitvoe
ring van het plan-Royaards zal
uitzien. De uitbouw met het lage
spitsboograam is de consistorie
kamer, die met het hoge raam de
nieuw te bouwen travee.
HET KAN niet te nadrukkelijk
worden gezegdDe Ruïnekerk te
Bergen moet worden gerestaureerd.
Bovendien moet zij worden uitge
breid. De restauratie is noodzake
lijk, om hef snel voortschrijdende
verval te keren en ongedaan te ma
ken, opdat het gebouw weer voor
een aantal eeuwen een sieraad voor
de mooie dorpskern kan zijn. Maar
ook de uitbreiding is een onont
koombare noodzaak. De Neder
lands Hervormde Gemeente te Ber
gen is een groeiende en bloeiende
gemeenschap. Zij breidt zich snel
uit en wat meer zegt: zij is ge
trouw. Daardoor is de kerk thans al
niet groot genoeg meer, om het aan
tal eigen liciv.aten te bergen. Voor
de seizoengasten is er geen plaats.
Toch wil de gemeente ook hen
passend ontvangen. Er moet dus,
hoè dan ook, ruimte komen. Van
daar die overigens geringe en
weinig opvallende uitbreiding,
waarin de plannen voorzien.
Wij zijn zo maar met de deur in huis
gevallen. Wij deden dat opzettelijk:
men weet dan maar meteen, waarom
het gaat. Dat wisten trouwens de Ber-
genaren zelf al verscheidene jaren. Het
is dan ook niet in de eerste plaats voor
hen, dat we deze beschouwingen schre
ven. Ditmaal richten we ons in de eer
ste plaats tot de mensen buiten Ber
gen tot de lezers in dit voor ons
goede Noord-Holland benoorden het
IJ. Eigenlijk zouden we gehoord wil
len worden in geheel ons vaderland
maar zo ver strekt zich het bereik
onzer bladen niet uit. Anderen zullen
zich daar doen horen. Zij zullen het
aan ons volk duidelijk maj-.en, dat het
behoud van de Berger Ruinekerk niet
uitsluitend een dorpskwestie is niet
alleen de kring der Berger Hervorm
den aangaat. Dat zou het geval zijn,
wanneer deze kerk een dorpskerk als
zovele andere zou zijn. Maar zij is meer
dan dat. Zij is voor iedereen die Ber
gen kent een symbool geworden van
het dorp zelf zij is Godshuis en
dorpsmonument tevens. Zelfs is zij
meer dan een dorpsmonument. Zij is
een bouwwerk van gewestelijke en
nationale betekenis geworden, omdat
Bergen zelf een oord van gewestelijke
en nationale betekenis is.
Zo zag het de leiding van het tijd
schrift De Speelwagen, toen zij on
langs een geheel aan Bergen en zijn
kerk gewijd nummer in het licht gaf.
Zo ziet het al jaren de restauratiecom
missie der Nea. Herv. Gemeente, die in
opdracht van de Kerkvoogdij de her
stelplannen heeft doen uitwerken en
de middelen ter financiering van het
werk moet bijeenbrengen.
Deze commissie heeft bepaald geen
eenvoudige taak. Aan het restauratie
plan wordt nu al vijftien jaar gedok
terd. Allerlei weerstanden moesten
worden overwonnen bij Monumen
tenzorg evenzeer als aanvankelijk bij
de architect, de heer C. W. Royaards,
die in het begin de uitbreiding van de
kerk niet met zijn geweten kon over
eenbrengen en daarom eerst tevergeefs
allerlei andere mogelijkheden heeft
onderzocht. Zelfs Monumentenzorg,
dat overigens van de betekenis der
kerk als historisch monument zeer wel
doordrongen bleek te zijn, gaf zich
niet een-twee-drie gewonnen. De
restauratiecommissie heeft kort en
goed moeten verklaren: „Als we niet
mogen uitbreiden, bouwen we een
nieuwe kerk laten de oude aan haar
natuurlijk verval over; dat komt ons
bovendien financieel veel voordeliger
uit". Toen pas verkreeg zij het fiat op
haar plannen en zelfs voor de uitbrei
ding de toezegging van een relatief
klein subsidie.
Aan de andere kant is er toch ook
een meevaller. Voor de eigenlijke re
stauratie is een Rijksbijdrage in het
uitzicht gesteld, welke hoger is dan
gewoonlijk. Maar zelfs, wanneer pro
vincie en burgerlijke gemeente op de
normale wijze in de kosten van het
werk helpen dragen, dan nog blijft er
voor de kerkvoogdij een „rest", die zjj
slechts met grote moeite zal kunnen
opbrengen, Dan nog zal zjj moeten
proberen, op een begroting van vijf ton
een gat te stoppen, dat ongeveer hon
derd en veertig duizend gulden be
loopt.
Kijk en daarom is die bijzondere
Speelwagen met zoveel dank ontvan
gen. Tal van vrienden van Bergen heb
ben nu een etxemplaar in handen. Tot
in Algiers en Hongkong heeft het blad
de toestand van de kerk onder de aan
dacht van de lezer gebracht. Bijgevoegd
waren de circulaire en een enveloppe,
waarin de aldus aangesprokene zijn
offer zou kunnen verzenden. Vele vaste
bezoekers van Bergen zullen het blad
nog ontvangen. Op verschillende plaat
sen in het dorp zal het ten verkoop
worden aangeboden. Op gllerlei andere
wijzen zal de aandacht van Nederland
op de Ruinekerk worden gevestigd.
Het gaat om een historisch monu
ment van plaatselijke, gewestelijke en
nationale betekenis om een bouw
werk, dat het karakter van Bergens
dorpskern in belangrijke mate mede
bepaalt. Het gaat echter ook om de
plaats van samenkomst, het huis der
aanbidding en lofprijzing ener levende
en groeiende christelijke gemeente. Dit
beseffende heeft de restauratiecommis
sie zich in de eerste plaats tot Bergen
zelf gericht en treedt zij thans ook
naar buiten. Moge haar roepstem wor
den verstaan.
