Ook nu nog is dit het feest der ellendigen in het „sterfhuis"
van de Yercevo-sectie, kamp Kargopol aan de Witte Zee
Kt
I
Gustav Herling
Dit is het landwaar kamp
en gevangenis delen zijn van een
sociaal en economisch systeem
Pagina 6
KERSTNUMMER 1952
De andere Wereld...
EVEN VOOR KERSTMIS kregen we met ons zessen - de enige overgebleven Polen
een kort vonnis onder de neus geduwd: „In het kamp gevangen gehouden op last
van de Speciale Raad van de N.K.V.D. te Moskou"Wij moesten tekenen voor ken
nisneming. Deze beslissing sneed op i—
abrupte wijze onze hoopvolle verwachtin-
gen voor de toekomst af. Ik begon het v i
sterfhuis1in een ander licht te zien,
tvant het leek erop, dat ik er nog een hele
tijd zou moeten huizen als het al niet
voor de rest van m'n leven zou zijn.
Kerstmis werd in het kamp onofficieel en
in het geheim gevierd. Alle kerkelijke
feestdagen zijn zorgvtildig afgeschaft en
uit de Sovjet-kalender geschrapt. In plaats
daarvan zijn historische verjaardagen in
gesteld, verband houdend met de October-
revolutie en met het leven van communis
tische helden. Buiten de kampen was in
Rusland de Zondag een gewone werkdag,
die werd gevolgd door de officiële vrije
dag op Maandag. Onder de jongere ge
vangenen, opgegroeid in de bolsjewisti
sche mentaliteit, waren er zelfs, die niet
eens de Christelijke tradities meer kenden,
die de grondslag vormen van de indeling
van de week en van de jaarlijkse feest
dagen. Maar oudere gevangenen bewaarden de oude kalender zorgvuldig in hart en
herinnering, en hielden z'n aanuijzingen nederig en in 't geheim in ere.
GUSTAV HERLING werd in 1919 in Polen geboren. Nadat
Duitsland Polen had bezet trachtte hij zich aan te sluiten
bij het ondergrondse Poolse leger en viel in Russische
handen. Er volgde een verblijf in de gevangenissen van
Vitesbk, Leningrad en Vologda; toen hij werd veroordeeld
tot tien jaar „correctieve" arbeid en naar het dwang-
arbeidskamp Kargopol, Yercevo-sectie, aan de Witte Zee
in Noord-Rusland werd gezonden. Na het doorstaan van
de verschrikkelijkste ontberingen in dit kamp gedurende
de jaren 1940 en 1941 werd hij in begin 1942 vrijgelaten.
Hij diende in het Poolse leger van generaal Anders en
vestigde zich na de oorlog in Londen. Wij publiceren
hierbij een fragment uit zijn boek „A world apart": „De
andere wereld". Het boek verscheen in 1950 bij Roy
Publishers A.N. te New York en vervolgens in een zak
formaat-editie als Mentor-boek. Het is in de Nederlandse
boekhandel verkrijgbaar.
Een week later werden we des
nachts wakker van een vreemde
drukte in de gang. De deur van
de cel der veroordeelden werd
geopend en onze overburen kre
gen het bevel naar buiten te
komen. Zii. die zich verzetten,
werden met geweld de cel uit
gesleept. Ik hoorde hen snikken
en krijsen. De kapper schreeuw
de luid: ..Alwie mij hoort en in
leven bliift. zeg miin gezin in
Moskou, dat ik ben doodgescho
ten." Na een paar minuten hoor
den we het geluid van afzonder
lijke schoten en gillen op de
binnenplaats van de gevangenis.
Kun ie ie voorstellen, hoe ik me
voelde? Miin hart hield op met
kloppen en iedere ader in miin
hoofd voelde ik dreunen.
Tijdens mijn eerste Kerstmis in
Yereevo in 1940 werd ik ge
troffen door de feestelijke aanblik
van de barak -op Kerstavond en
door het grote aantal gevangenen,
wier ogen rood waren van tranen.
„Veel heil en zegen" zeiden ze,
m'n hand drukkend „voor het ko
mende jaar in vrijheid". Dat
was alles. Maar ieder, die weet
wat er in een Russisch gevange
nenkamp omgaat, zal kunnen be
grijpen, want, dit betekende. In
Rusland wordt 't woord „vrijheid"
niet iidel gebruikt.
In 1941 besloten wij de zes
Polen, die nog over waren in Yer
eevo Kerstmis gezamenlijk te
vieren omdat de gemeenschappe
lijke binding tussen ieder van ons
het gevoel van uiterste wanhoop
was, waarmee wij het Kerstfeest
zagen naderen. De vier anderen
kwamen 's avonds naar het „sterf
huis" en voor we het stukje brood
verdeelden, dat voor deze gele
genheid was opgespaard, gaf mej.
Z. ons ieder een zakdoek, waarop
ze de Poolse adelaar, een denne-
tak, de datum en een monogram
had geborduurd.
Het is onmogelijk te raden, hoe
ze aan het garen en liet fijne lin
nen was gekomen en je kunt je
kwalijk voorstellen, dat ze min
stens vijf avonden had nodig ge
had om ze te maken, na haar
die anders was dan de stoot, die
we gewoonlijk 's morgens kregen.
Een adjudant van Samsonov, de
kampcommandant, stond bij m'n
brits en beval me snel mijn kleren
aan te trekken. Hij stond niet toe,
dat ik al m'n kleren aantrok om
dat ik naar hij zei weer
meteen in de barak terug zou ke
ren.
Iedereen sliep nog en het was
vredig stil in de zóne. In het bu
reau van de N.K.V.D. zat Stru-
mina (de vrouwelijke officier van
de Geheime Staatspolitie) op me
tc wachten met twee gewapende
soldaten. Ik was nog steeds slape
rig, maar ik werd met een schok
klaar-wakker, toen ik de beschul
diging zag, die ze mij te tekenen
gaf. Ik werd beschuldigd van
tweevoudig verraad tegen de
Sovjet-Unie, maar ondanks de
druk, die op me werd uitgeoefend,
tekende ik niet. Strumina gaf de
soldaten opdracht mij naar de
centrale gevangenis over te bren
gen. Ik kreeg geen toestemming
de rest van miin schamele bezit
tingen op te halen, maar ze be
loofde mij, dat ik ze in de gevan
genis wel zou krijgen.
Ze smeten me in een kleine cel,
nog niet eens drie bij vijf meter
groot. Langs de wanden stonden
de kribben twee-hoog en het licht
viel binnen door een klein raamp-
zware arbeid in de houtzageri.i.
Ingetogen en gelukkig betastten
we deze geschenken de mijne
heb ik tot op deze dag bewaard
en dank zij deze gave konden we
voor een ogenblik vergeten, dat
ons hele Kerstmaal 'zou bestaan
uit een korstje brood en een beker
heet water.
Het schouwspel van onze kleine
groep, zittend aan een lege tafel
en schreiend van heimwee om ons
vaderland, zo ver weg, moet on
willekeurig eerbied van de andere
bewoners van het sterfhuis heb
ben opgewekt. Zij zagen van hun
britsen bewogen ioe, terwijl Dim-
ka en Sadovski vlug de barak
verlieten en de zóne 2) in gingen.
's Avonds laat werd ons gesprek
levendiger en tot op de dag van
vandaag herinner ik mij het ver
haal, dat, B., een voormalig reser
ve-officier van het Poolse leger,
mij deed van zijn arrestatie in z'n
barak in het Yercevo-kamp, de
dag na het uitbreken van de oor
log tussen Rusland en Duitsland
eri van zijn gevangenschap daar
na.
B. begon zijn verhaal wat
stroef de meeste gevangenen
hebben een bijna bijgelovige
angst, de verhoren en de hele pe
riode tussen hun arrestatie en het
vernemen van het vonnis weer in
herinnering te roepen, maar toen
hij eenmaal aan de gang was,
sprak hij sneller en gretiger, alsof
deze openbaring van gebeurtenis
sen, gewoonlijk onder gevangenen
zorgvuldig stil-gehouden, hem op
luchtte.
Het verhaal van B 3)
„Ik kon niet slapen in de nacht
van de 22ste Juni de datum der
Duitse oorlogsverklaring. De brits
leek wel harder dan gewoonlijk.
Steeds moest, ik weer denken aan
de veranderingen, die het uitbre
ken van de oorlog tussen Rusland
en Duitsland in mijn leven zou
kunnen brengen. Eerst toen het
bijna ochtend was, viel ik in slaap.
Nauwelijks echter waren mijn
oogleden toegevallen, of ik werd
weer wakker door een beweginr
ie mei zware ijzeren tVies en arn
de 'cuitr "ïkant voorzien van luiKcn
Boven de deur was een gloeilamp
aangebracht in een getraliede
opening. Ik was helemaal alleen.
Langzamerhand begon ik mi.j te
realiseren wat er eigenlijk was
gebeurd, maar nog steeds had ik
geen idee waarom ik was gearre
steerd. In ieder geval, zo rede
neerde ik, was ik nu dubbel-ge-
vangen.
Na een uur ging de deur open
en vijf nieuwe gevangenen
kwamen binnen. Zij waren ver
stijfd van schrik. „Het is het
uitbreken van de oorlog." her
haalden ze steeds maar. „We
worden allemaal doodgeschoten."
„Waarom zouden ze dat doen."
vroeg ik. „Om een voorbeeld te
stellen voor de anderen." zeiden
ze. Tegen de ochtend waren er
al twee en twintig gevangenen
in de cel. de laatste zestien van
andere secties van het kamp. Ik
koos een plaats op de brits vlak
bij het raam dat was mijn
recht als eerst-gekomene in de
cel. De dood staarde me in het
gezicht, maar het instinct tot
zelfbehoud in me was even sterk
als altijd.
We brachten de dag door met
het bedenken van alle mogelijke
motieven voor onze arrestatie. Ik
was de enige Pool in de cel.
Naast me lag Selezyonka, een
Oekrainse jurist uit Polen. Uit
andere secties van het kamp
kwamen twee Sovjet-generaals,
vier juristen één van hen,
Grosfeld, professor in de rechten
aan de universiteit van Moskou,
beweerde Stalin les gegeven te
hebben twee journalisten,
vier studenten, een hoogge
plaatst officier van de N.K.V.D.,
een voormalig kampcommandant
en een voormalig bevoorradings
officier van een gevangenen
kamp V^ri dp overige vijf was
er één een kapper uit Moskou,
die zijn lot meer bejammerde
dan wie ook van ons, bezorgd
als hij zich maakte over zijn ge
zin thuis.
De lucht in de cel werd iedere
dag drukkender. Je weet. wat
„zomer" hier betekent: duizen
den muggen, die de cel binnen
vlogen door de opening, die voor
raam doorging, horden vlooien
op de britsen. We voelden ons
allemaal, alsof we een fantas
tische. schrikwekkende nacht
merrie doormaakten.
De kruisverhoren begonnen
spoedig. Iedere nacht werden
twee of drie van ons meegeno
men naar het bureau van de
N.K.V.D. Tegen de ochtend kwa
men ze terug, half-dood geslagen
en diep-geschokt. Zij werden ge
prest verzonnen bekentenissen
af te leggen en onzinnige ..pro
tocols" te ondertekenen van de
verhoren, die al van te voren
klaargemaakt waren.
De kapper was op de dag, na
dat de oorlog tussen Rusland en
Duitsland was uitgebroken, bezig
geweest een Joods gevangene te
scheren, die schertsend had op
gemerkt, dat de dwangarbeids-
kampen nu het rccruterings-
terrein zouden worden van het
Rode Leger. De kapper had
lachend geantwoord: „Dat kan
wel zijn, maar ik denk niet, dat
ze jou willen nemen. Jij hebt
een geweer met een kromme
loop nodig om rond de hoek van
een gebouw te kunnen schieten.
Maar kom, we hebben genoeg
van dergelijke geweren, dus
misschien is er zelfs voor jou
een kans om in het leger te
komen." Voor deze woorden
werd hij ervan beschuldigd zijn
land te hebben verraden!
Een andere gevangene, die.
toen het broodrantsoen na het -
uitbreken van de oorlog werd
verminderd. had ongemerkt:
„Als ze nu al krap in hun brood
komen te zitten, wat zal er dan
over een maand of zo van ons
terecht moeten komen?", werd
•weneens beschuldigd van ver
raad jegens de Sovjet-Unie.
Toen was het mijn beurt. Des
nachts werd ik meegenomen
naar het bureau van de N.K.V.D.
ongeveer een mijl van de cen
trale gevangenis af. Ik kwam
terecht in een kamer, waar geen
meubilering was. uitgezonderd
ee - bureau en twee stoelen. Een
kapitein van de N.K.V.D. kwam
binnen met een dik pak docu
menten. het dossier van mijn
eerste ondervraging in gevan
genschap. zoals later bleek. Hij
liet me plaats nemen en bood
me een sigaret aan. maar ik
rook nooit en dankte. Hij had
twee uur nodig om de documen
ten door te lezen, twee uur. die
voor mij een eeuwigheid duur
den. De rechter-aanklager was
de eerste die de stilte verbrak.
Hij hield een lange lezing over
de oorlog met Duitsland, de
kracht van de Sovjet-Unie en de
wijsheid en onfeilbaarheid van
Stalin. Toen hij klaar was. gaf
hij me opdracht een van te
voren gereedgemaakte aanklacht
en bekentenis te lezen en te
ondertekenen. Ik werd ervan
beschuldigd werk aangenomen te
hebben als regeringsambtenaar
in het kapitalistische Polen (B.
was leraar geweest aan een mid
delbare school) hoewel ik de
zoon was van een boer. zodat ik
op deze wijze mijn klasse ver
raden had. Voorts werd ik ervan
beschuldigd over het leven in
het westen gesproken te hebben
met miin medegevangenen, al
dus verraad plegend jegens de
Soviet-Ume. Ik weigerde te
tekenen. De aanklager kwam
overeind en gaf me plotseling
zo n harde trap. dat ik van miin
stoel viel Topp beval hij mij
gehurkt te gaan zitten en begon
weer van voren af aan. Opnieuw
wilde ik niet toegeven. Hij trap
te me nog eens en bedreigde me
met een revolver. Het verhoor
ging door tot zeven uur in de
ochtend en al die tijd mocht ik
niet op de vloer gaan zitten of
een andere houding aannemen.
Toen de dag was aangebroken
gaf de aanklager de soldaten op
dracht mij naar de wacht over
te brengen en er op toe te zien,
dat ik niet in slaap viel. Ik zat
in het wachtlokaal zonder voed
sel en water tot 's avonds tien
uur. Op dat tijdstip werd ik op
nieuw meegenomen en weer voor
de aanklager gebracht. De hele
procedure van de nacht tevoren
werd herhaald. Hij trapte me en
sloe" me voortdurend in het ge
zicht en toen ik 's ochtends naar
de cel werd teruggestuurd, was
ik volkomen uitgeput.
Toen lieten ze me twee weken
met rust. De verhoren van alle
anderen in de cel waren afge
sloten.
Na twee weken kreeg ik
wederom bevel de bekentenis te
tekenen. Ditmaal waren er in
de kamer van de aanklager vier
getuigen uit het kamp. Twee
van hen-had ik nog nooit van
miin leven gezien. Hun getuige
nis was hopeloos beschuldigend,
maar nog steeds wilde ik niet
tekenen. De aanklager verloor
alle zelfbeheersing, sloeg me
woedend waar hij me maar
raken kon en dreigde me neer
te schieten als een hond. of ik
tekende of niet.
Er gingen enige dagen voorbij.
Sommigen in de cel adviseerden
me de aanklacht te tekenen,
anderen moedigden me aan vol
te houden. Omstreeks die tijd
begonnen de processen. De ge
vangenen werden 's nachts met
tweeën uit de cel geroepen. Zij.
die voor het gerecht waren ge
weest en veroordeeld, keerden
niet in onze cel terug, maar wer
den geplaatst in een. tegenover
de onze. De gang in de gevange
nis was maar smal. zodat we
naar hen konden schreeuwen
door de kleine opening, waarin
de lamp was bevestigd. Van hun
zijde hoorden we kreten, die
doodvonnissen meldden.
Na enige dagen waren er in
onze cel nog slechts vijf gevan
genen over: één van de gene
raals, Grosfeld, die zichzelf de
leermeester van Stalin noemde,
een student. Selezvonka. de
jurist en ikzelf. Op een nacht
werden ook zii weggehaald en
ik bleef alleen over. Maar ze
kwamen tegen de ochtend terug,
vervuld van nieuwe hooo. „Onze
zaken ziin geschorst." zeiden ze.
„we hebben nog wat langer te
leven
Na nog een paar dagen wer
den mijn vier celgenoten weg
gehaald en deze keer kwamen ze
niet terug. Ik was weer alleen.
Verscheidene weken gingen
voorbij. Tenslotte werd ik des
nachts gewekt en voor een tri
bunaal gebracht, dat zetelde in
de school van Yereevo. een dorp
vlak bij het kamp. Twee vrou
wen waren de rechters, de aan
klager was eveneens een vrouw.
Ik verwachtte een doodvonnis,
maar de aanklager stond op en
deelde mede. dat ik met het oog
op de overeenkomst, die in Lon
den was getekend tussen de
regering van Polen en de Sov-
iet-Unie, helemaal niet voor de
rechtbank zou komen. Eerst kon
ik niet begrijpen, wat dit te be
tekenen had. Op het bureau van
de rechter lag een opengesla
gen kalender en ik zag dat de
datum 29 Augustus was. Ik ver
wachtte een valstrik, maar de
beslissing van het tribunaal
werd nogmaals voorgelezen en
ik werd teruggebracht naar de
cel.
Eerst daar realiseerde ik mii
ten volle, dat er gedurende miin
verblijf van twee maanden in de
gevangenis een wijziging moest
ziin ingetreden in de politieke
verhoudingen. In de eerste da
gen van September kreeg ik
door de opening in de deur op
dracht me in tien minuten mars-
vèardig te maken. On de bin
nenplaats stonden al zes gevan
genen en viif soldaten van de
N.K.V.D. te wachten. We mar
cheerden af naar een onbekende
bestemming.
's Avonds bereikte onze colon
ne de Tweede Alexeyevka. de
kampsector voor de allerzwaarst
gestraften. Het strafkamp daar
is verdeeld in twee zones. In de
ene. de zogenaamde „vriie zone",
leven de gevangenen normaal in
gewone barakken. In de andere,
de isolatiezone. omgeven door
een hoge omheining en prikkel
draad. worden de strafcolonnes
ingesloten. Uiteraard kwamen
wii terecht in de isolatiezone.
De volgende morgen had ik
terwijl we naar buiten gedreven
werden om aan de arbeid te gaan
gelegenheid iets meer te we
ten te komen over de omstandig
heden in de Alexeyevka. In weer
wil van de strenge vorst liepen
de gevangenen bijna helemaal
blootsvoets. Ze waren gekleed in
lompen en konden bijna niet in
beweging komen, zo uitgeput wa
ren ze. Vlak voor m'n ogen vie
len twee gevangenen neer en
stierven ogenblikkelijk terwijl
ze juist de poort uit zouden mar
cheren. Ingevolge de orders van
Soroka, de kampcommandant,
moesten de gevangenen het kamp
uit marcheren op de tonen van
een accordeon. Op m'n eerste dag
vielen er drie gevangenen in mijn
colonne dood neer, terwijl ze aan
het werk waren. Binnen de iso
latie-zone vermoordden krachti
ger gevangenen hun zwakkere
lotgenoten zonder enige scrupule
om zich meester te maken van
hun rantsoenen.
Ik werkte hard en na twee we
ken slaagde ik erin door te belo
ven mij goed te gedragen, overge
plaatst te worden naar de „vrije
zóne". Dit gedeelte van het ver
haal zal je niet „zoveel interesse
ren, maar ik vertel je alleen maar.
dat ik in de „vrije zóne" een ba
rak aantrof, die, geheel en uit
sluitend door Polen werd be
woond. 123 in getal.
Op 'n goede dag besloten we
allen te staken en we weigerden
aan het werk te gaan. Onze eis
luidde: vrijgelaten te worden uit
het kamp in overeenstemming
met de bepalingen van de amnes
tie, die in het te Londen gesloten
pact was voorgeschreven.
Het idee van een amnestie al
leen al was zo zonder enig prece
dent in de annalen van de Sovjet
dwangarbeidskampen. dat Soroka
ons, inplaats van een peleton sol
daten met een machinegeweer op
de barak af te sturen om de rebel
len stuk voor stuk neer te schie-,
ten, inderhaast op transport stuur
de naar Krouglitza 4). Daarvan
daan werd ik en ik alleen
eind September met een detache
ment naar Yereevo gezonden.
Ik weet niet wat er met de an
deren gebeurd is, maar geloof me,
toen ik Yereevo zag, had ik het
gevoel, dat ik weer thuis kwam."
Toen B. zijn verhaal uit had,
was het „sterfhuis" al lang in een
diepe, koortsachtige slaap gedom
peld. Kerstmis 1941 was voorbij.
i) Sterfhuis: de barak, waarin
de gevangenen werden gehuisvest,
die niet langer in staat waren te
werken en die daar hun dood ver
beidden.
2) De zóne: het gebied binnen
de kamp-omheining.
3) De authenticiteit van dit ver
haal is bevestigd door een brief
van de verteller, die na de oorlog
naar Canada emigreerde. Enige
details, zoals de namen van ziin
lotgenoten in de gevangenis, ziin
uiteraard niet geheel correct, ver
vaagd als ze waren na het verlo
pen van zoveel jaren. De eenvou
dige realiteit, van het verhaal is
echter de feiten trtouw gebleven.
4) Krouglitza: een van de kamp
secties van het Kargopol-kamp.
Het kamp was verdeeld in ver
schillende z.g. secties, op enige
afstand van elkaar gelegen. De
grootste secties waren: Mostovitza,
Ostrovnoye, Krouglitza, Nyando-
ma, de twee Alexeyevka's en Yer
eevo. Iedere sectie was een kamp
op zichzelf en het geheel lag ver
spreid over een gebied met een
s'traal van ongeveer vijftig kilo
meter.
ogenblikje op ve
Dat was brooc
VROLIJK FLUITE
Ravenswaay acht
van zijn MG-tje.
hartje winter was, ha<
'n open kap, want 't
die sportwagentjes,
goed fatsoen van bo
ten afsluiten. Zijn
perden Dick rond d
hij was blij, dat hij v
zulke goeie zaken
Koperartikelen was
branche, waarin je a
vertegenwoordiger
kostje kon opecharre:
hem in December ter
best afgegaan en hij
mopperen, want hi,
volle Kerstdagen vc
een
men,
Dick merkte heel bes
laatste weken een 1
véél hooi op zijn vi
nomen en de gevolf
teerden zich in af i
opduikende sla peril
wa3 met zijn vier
jaren een gezonde
hoegenaamd geen hi;
open wagen, integei
hield je fris en wal
laatste was maar goe
't Was vanavond w<
paald stil op de gre
weg Van Deventer
doorn. Onafgebroken
lampen op uit het d<
ronken van passer
was niet Van de lu
stiller weggedeelte z
ogenblik in gedaeh
ken. Die gedachten
thuis in het gezelllgi
waar Op dit ogenblik
lijk de straatkooplui
kerstbomen aan de
ten te brengen. I
Henk zou er al een
getikt hebben en op
de glinsterende sten-
per jaar voor een w
doos kwamen. Dick
zich heen. Wat zou
kijken, als ze de dooi
lichtjes zagen, die
had. Maar dat was
vergelijking met d
ogen, die hü zich vai
stelde, als ze het da:
uitpakken, wat hij v<
gekocht. Dat was hai
langen, dat wist hij.
vliegen zou ze 'm.
Verder kwamen Di
ten niet, want hij gó
heerste en zenuwach
zijn stuur, om een
te ontwijken, die uit
nis opdook als een
n%cht. Dick voelde, 1
gentje werd opgetilé
géén redden meer a
zwaaide van zijn pis
door de schok van
tegen de voorruit
daarna gebeurde, dro:
tot Dick's bewustzijn
WINTERSTEMMÏ
Moet het in dez
Opent het Kers
van de millioent
die steeds Zijn
jij Helaas, het Lich
ij Boven Korea w
i t waar vuur en sc
ii
ji Moet het in dez
ji Zal ooit het her
i tot waar men sl
5! en mistletoe, ge
ial ivie daar Ker
Zien wij de wee
Klopt weer een
Gdd, laat de wo\
Uw woord uitdr
opdat de mensh
aanbidt de groot
Wordt het vann
jj of zegt de
ii-
n
