DEZE ALLERHEILIGSTE NACHT
Eerste eeuwen van Paasgeluk
tot nieuw leven gewekt
,Het spel der Verrijzenis"
Het geheim van de Paasmorgen
in de liturgie van de HKerk
Gedachten aan de opstanding
en aan het doopsel
Een katholiek
gezinsboek
De Paasspelen der Middeleeuwen
De eerste sporen in de processie
op Palmzondag
ZATERDAG 4 APRIL 1953
Pasinn 7
sacrament der wedergeboorte
werd toegediend. Dit kan lang
duren en de litanie werd soms
3, 5 of 7 maal herhaald. In onze
oude liturgie gebeurde dit twee
maal en de 'litanie volgde na de
doopvontwijding. De nieuwe Orde
laat thans de litanie in twee ge
deelten zingen en slechts een
maal. Het eerste deel tot na de
maar aanroeping „Omnes Sancti et
geen zegening meer is,
evenals in oude tijden een „laus Sanctea Dei gaat aan de wijding
cerei", de lof der kaars. De tekst van, het doopwater vooraf, ter-
is dezelfde gebleven, alleen op wijl het tweede deel gezongen
het einde is een gebed voor de na de vernieuwing der
burgerlijke overheid gekomen, Doopbeloften Na de wijding van
dat vermoedelijk door Paus Pius het doopwater volgt een toe-
DE PAASNACHTVIERING is hersteld. Het Hoogfeest XI1 zelf 15 gemaakt. fe woordenv^sfnt*AufusttaS
der Christenheid wordt immers voortaan weer gevierd De lezingen uit het pluimenteSSttemrt een uft-1
in net kader der liturgie van de oude Kerk, Hersteld is Oude Verbond nodiging de doopbeloften te her-
ook de overeenkomst tussen de tekst der gebeden en de Het feest van de Paasvigiüe bestótln' merhirbiddr^van^et
werkelijkheid, die in feite sinds vele eeuwen verbroken gaat verder: de opstanding des ^Onze Vader". Terwijl het slot-
T-k n i i«»«» i i Heren wordt gevolgd door op- o-ftrfeelte der Litanie aezonaen
was. „Deze allerheiligste nacht" de vere beata nox standing zijner ledematen uit ^ordt, brengen de acolythen alles
die tot verleden jaar, als regel in de morgen van Paas- ^opSgjn ETrsMufsteren^wij^aar Se'reedheid voor de Heilige
Zaterdag werd gevierd, is weer vrij algemeen geworden de lezingen uit het Oude Ver-
zoals hij reeds in de vierde eeuw was, toen de gelovigen kelijkheTd ^s ^eworden^om^tè Mis van het
na het invallen van de schemering naar de basilieken bidden en te smeken. Zij heten raasvigilie
j j i i_ j j i i. geen profetieën meer, maar ge- De Mis van het Paasvigilie
trokken, daar de nacht in gebed doorbrachten tot aan woon lezingen. Vroeger waren er heeft geen voetgebeden, ook de
het begin van de Zondag der Verrijzenis. Dan, als het 12> nu ziJn 't er v[®ri— de eerste> Oude Kerk kende die niet, eerst
r de vierde, de achtste, deze met in de 11de of 12de eeuw werden
middernachtelijk uur aanbrak, werden de heilige gehei- weglating van het eerste vers, zij ingevoerd. Onmiddellijk wordt
men gevierd, eerst dan mochten het Gloria en het Alle- en de elfde van de vroegere met het Kyrië begonnen, het slot
m i reeks. In de eerste lectie horen aer litanie. Ook het laatste Evan-
luja worden aangeheven. we het verhaal der schepping, gelie (van Sint Jan) blijft achter
in de tweede de doortocht door wege. Ook dit is eerst op het
Evenals toen, wordt in de lyth met het wierookvat, dan de de Rode Zee, in de derde wordt laatst der Middeleeuwen bijge-
nieuwe riten de Paasnacht door subdiaken met het kruis en de ons het Messiaanse Rijk geschil- voegd. Op het einde der Mis van
twee gedachten beheerst, gedach- diaken met de Paaskaars. Daar- derd en in de vierde geeft Mozes Paas-Zaterdag volgde vroeger de
ten aan 's Heren Opstanding en achter komen de celebrant met een aansporing om steeds trouw korte Vespers: een drievoudig
aan het Heilig Doopsel. Feitelijk de geestelijkheid en het volk, te blijven. Opmerkelijk is de, rite Alleluja met de psalm Laudate,
door een dubbele verrijzenis-ge- allen met kaarsen in de hand. van het „Flectamus genua" bij de de antifoon „Vespere autem Sab-
dachte: die van het Hoofd, Chris- Achter in de kerk zingt de dia- oraties de oorspronkelijke bati" gevolgd door het Magnificat
tus en die van Zijn ledematen, ken „Lumen Christi", Licht van vorm van dit openbare gebed is en een herhaling der antifoon.
De Paasnacht bestaat uit drie Christus, het volk knielt en ant- hersteld. De celebrant zingt Ore- Dit is nu anders geworden, de
gedeelten; eerst wordt de Ver- woordt „Deo gratias". De cele- mus, om het volk tot gebed uit Paaswake kort na middernacht
rijzenis des Heren op symboli- brant ontsteekt zijn kaars aan de te nodigen, de diaken roept „Flec- te sluiten met Vespers vond men
sche wijze gevierd door de wij- Paaskaars. In het midden der tamus genua" en het volk knielt onjuist, Ze wordt nu besloten met
ding van het vuur en van de kerk herhaalt de diaken „Lumen om stil te bidden totdat de dia- de Lauden evenals vroeger de
Paaskaars, gevolgd door de pro- Christi". De overige geestelijken ken zegt „Levate" het volk Vespers zeer verkort. Zij bestaan
cessie en het Exsultet. Daarna ontsteken hun kaars en in het staat op en de priester zingt het uit een drievoudig Alleluja, de
volgen het Doopfeest, de lezingen, priesterkoor klinkt ten derde gebed namens de gemeenschap, psalm Laudate, dan de antifoon
de litanie, de doopvontwijding en male het „Lumen Christi" en dan Daarna volgt de wijding van het „Et valde mane una subbatorum".
de vernieuwing der Doopbeloften, worden de kaarsen van het volk doopwater en de hernieuwing der „Zeer vroeg op de eerste dag der
Tenslotte heeft de viering der ontstoken. Deze plechtigheid is Doopbeloften, omlijst door het week toen de zon juist was op-
heilige Geheimen plaats door een een rite, welke reeds in het Oos- zingen der Litanie van alle Hei- gegaan, kwamen zij bij het graf,
H. Mis, welke op enkele punten ten der 5de eeuw bestond en via ligen. Ook hier is een groot ver- alleluja", gevolgd door de lof-
van de gewone orde afwijkt. Spanje in de Gallicaanse liturgie schil met de vroegere gang van zang van Zacharias: „Benedictus
werd opgenomen. Is de Paaskaars zaken. Oorspronkelijk had de Dominus Deus Israël". Geprezen
midden in het priesterkoor ge- litanie alleen de bedoeling de ge- zij de Heer, de God van Israël",
plaatst, dan volgt het Praeconium lovigen bezig te houden met ge- waarna de antifoon wordt her-
pasohale, het Exsultet, dat nu bed, terwijl in de doopkapel het haald.
Wijding van vuur
en Paaskaars
De nachtwake begint met het
ontsteken en wijden van het vuur
en het licht, waarmee in oude
tijden iedere vesperdienst of
nachtwake aanving. Het was dus
oorspronkelijk geen speciale
Paasplechtigheid, maar op de
duur bleef ze alleen voor deze
nacht bewaard, in het ontstoken
licht en in de Paaskaars zag en
ziet de Kerk het symbool van
haar verrezen Heer.
Bij de wijding van het vuur,
uit de steen geslagen, wordt
thans slechts één oratie gebeden,
vroeger drie, dan wordt het vuur
gezegend door het maken van
een kruisteken en besprenkeling
met wijwater. Is deze zegen ge
geven, dan is het vuur heilig en
gewijd. Er worden brandende
kooltjes van genomen en in het
wierookvat gelegd en daarna
volgt de bewieroking van het
heilige vuur, wat niets anders is
dan een uiting van eerbied voor
wat heilig is. De vroeger gebrui
kelijke zegening van de wierook-
korrels, blijft nu achterwege. On
middellijk na de zegening en ver
ering van het vuur volgt de wij
ding van de Paaskaars. De drie
tand van voorheen is weg, en de
Paaskaars bevindt zich nu achter
in de kerk. Vroeger stond deze
in het priesterkoor en tijdens het
zingen van het Exsultet vond de
wijding plaats. De plechtigheid
der Paaskaarswijding is tegen
woordig nieuw-samengesteld na
een critische studie van de oude
gebruiken. De drietand verdween,
slechts door één symbool moet
de verrezen Christus worden
voorgesteld, door de Paaskaars.
De wijding geschiedt door de
celebrant en niet zoals voorheen
door de diaken. De priester te
kent met een stift op de kaars
een kruis, en er boven en onder
een Alpha en een Omega en
tenslotte het jaartal (1953). Een
gebruik dat reeds door St. Beda
in de 7de eeuw wordt vermeld.
Volkomen nieuw zijn de bege
leidende woorden: „Christus heri
et hodie". „Christus gisteren en
heden, begin en einde, Alpha en
Omega, Hem behoren de tijden
en de eeuwen, Hem zij de eer
en de heerschappij door alle
eeuwen der eeuwen". Daarna
worden vijf wierookkorrels, die
de vijf wonden des Heren voor
stellen, op het getekende kruis
bevestigd en de kaars wordt aan
gestoken en gewijd.
De processie
Nu volgt de processie met de
Paaskaars, voorop gaat de aco-
iiiiiimimmiiiiiiiiimimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiBiiiiiiiimiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiimmiiiiiiiimiii
DE EERSTE EEUWEN VAN PAASGELUK ons teruggaf. Hij zetelt met kracht op een
moeten weer ten leven gewekt worden te- wijde zetelbank, „overladen en gesierd met
midden van ons. Dat kunnen wij, als wij stenen en gemmen en gitten", met alle schoon-
Pasen op de juiste wijze overwegen, begrijpen, heden, welke de aarde kan voortbrengen.-Hij
Het is een belangrijke kans voor de moderne is omringd door heiligen, met plechtstatige,
samenleving. Daarom is pater dr H. JSchmidt wijdgemeten gebaren. Al deze Christus-voor-
S.J. zo ingenomen met het boek van de Zeer- stellingen tegen de schemervolle, beweeglijke
eerw. heer Th. van Vugt (door ons indertijd achtergrond van duizenden steentjes en even-
ook besproken), die zo prachtig schreef over veel lichtspelingen, zijn voorvieringen van het
de Paasviering vanaf Septuagesima tot en met eeuwige Pasen op de aarde, die nieuw ge-
Pinksteren, onder de pakkende titel van „De worden is.
Medeverrijzenis". Als priester van de 20ste De liturgie legt het verlangen naar de her
eeuw heeft de schrijver intens genoten van stelde aarde op de lippen van allen, die in de
de ongerepte Paasvreugde, die „door hem Veertigdagentijd het morgengebed der Ge-
heengegaan is". tijden bidden.
Pasen leert ons de zin van het leven weer,
biedt ons de rijke overweging van het zuivere
Christendom. Aan het boek van pastoor van
Vugt ontlenen wij enkele opbeurende gedach
ten: het eeuwige Pascha is voor ons reeds
begonnen en daarom bezitten wij lijdens
vreugde en jubelen zelfs over deze aarde.
Toen het Paasfeest beter en dieper dan ooit
werd gevierd, beperkte men zich niet tot het
wezenlijke van het eeuwig geluk.
Het aardse en het natuurlijke in de eeuwige
vreugde werd breeduit gevierd. Het godde
lijke ervan werd beter gevoeld. Pralende
pauwen, witte duiven, ranke herten, lichte
lammeren en andere paradijselijke dieren van
de nieuwe hemel en de nieuwe aarde sieren
Uw dag is daar. De morgen gloeit,
Waarop de wereld nieuw herbloeit
En wij, wij gaan aan Uwe hand,
De weg op naar dit lenteland.
De Kerk legt de Paasverwachting in onge
duldigste vorm, ieder jaar weer opnieuw op
onze lippen als we de Paaskaars ontsteken:
Moge Christus, die het Morgenlicht is,
Waar geen avond op volgt,
Moge Hij, die uit de duistere dodenwereld
terugkwam,
Om het menselijk geslacht hel te verlichten
Moge Hij bij Zijn komst,
Deze kaars nog brandend vinden.
Zo worde heel ons christelijk denken weer
UIT EIGEN GODDELIJKE KRACHT VERREES CHRISTUS UIT HET GRAF.
(Zo zag een Vlaamse schilder het grootse gebeuren in de Paasnacht)
de dakschelp in de rondbouw der Romeinse samengetrokken in de „Medeverrijzenis". Zo
basilieken. „Het Nieuw-Jeruzalem, dat van worde het Christelijk leven in welke teis-
de hemel zal neerdalen", beelden zij daar uit tering ook toch een voorviering, een fees
met blinkende daken en paarlen poorten, telijke verwachting, een feest, een feest. Zo
met wakende engelen, met apostelen en aarts- worde het van nu af altijd weer Pasen.14? kaarsen gedoofd^ maar het
vaders, met de vier en twintig grijzen, die in „Broeders, als gij met Christus zijt verrezen, 1J
eender gebaar hun kroon gereed houden voor streeft dan naar de dingen vhn hierboven,
Christus. En middenin deze herstelde aarde waar Christus zit aan de rechterhand van
zetelt de weergekeerde Christus, die de hemel God".
heid tot stichting en lering des
volks werden ze verschoven naar
de middag, na de kerkelijke dien
sten. De gewone tijd voor deze
spelen was na de Vespers.
De taal bleef voorlopig het
Latijn, maar geleidelijk aan wer
den tussen de Latijnse teksten
passages in de volkstaal inge-
EEUWEN LANG heeft het gelovige volk 'sHeren Verrijzenis ge- |-g£„|a;digen spelen^dfe^gedeel-
vierd met toneelvoorstellingen, die men Paas- of Verrijzenisspelen teUj k in de taal van de Kerk en
noemt. Wanneer ze zijn ontstaan is niet met zekerheid te zeggen, gedeeltelijk in de moedertaal
reeds in de 10e eeuw hestonden ze in Engeland, Frankrijk en het Evangelie"''kwam**' bTeef "(Latijn!
Zuiden van ons land. Wel weet men hoe ze zijn ontstaan: uit de wat uit eigen vinding stamde
liturgie op de openbare eredienst der Kerk. De verering van God, werd in de volkstaal gezegd. Ge-
i i j leidelijk aan begon het Diets de
door priesters en volk tezamen en waarvan het H. Offer der Mis taaj ^an Latium te verdringen,
het middelpunt vormt, is uit haar aard min of meer dramatisch van maar in sommige plaatsen bleef
vorm. De priester en het volk of de vertegenwoordigers daarvan trouw aan het Latijn. In
Delft werd in 1496 nog een La-
als zangers en misdienaars, zijn in voortdurende wisseling van yjns paasSpej opgevoerd.
zangen en gebeden, die samen vormen de lofprijzing, de verering, Ook de spelers werden talrijkei;lr|
de dienst van de Allerhoogste. en naasJ Priesters kregen leken.,
een rol te vervullen, meestal wa
ren dit leden van een geestelijke
De eerste sporen van het ker- een volkomen toneeltje, een zui- broederschap. Zij hadden de niet-
kelijke toneelspel zien we in de vere verbeelding in bewoording Schriftgetrouwe rollen uit te
processie op Palm-Zondag, het en doening van het werkelijk ge- beelden.
zingen der lijdensverhalen door beurde. Toen dit eenmaal in de Eenmaal aan het uitbreiden,
drie priesters in de Goede Week, liturgie was opgenomen, bleek het stond men nergens meer voor;
de voetwassing op Witte Donder- volk zó geestdriftig daarover, dat het Maastrichtse Paasspel wil de
dag. Uit de liturgische plechtig- er uit het Paasverhaal nog meer geschiedenis van het Godsbestuur
heden van de Passie en de Ver- van dergelijke tafereeltjes wer- op aarde in beeld brengen en
rijzenis zijn dan ook de eerste den genomen en geleidelijk aan begint al met de schepping; dan
spelen voortgekomen. In het be- ontstond er een Verrijzenisspel, volgen zondeval, de profeten,
gin vormden ze als liturgisch dat bijna alle gebeurtenissen om- Christus' geboorte, de herders en
spel een werkelijk onderdeel van vatte, die we in het Evangelie koningen, de vlucht naar Egypte,
de eredienst; later meer uitge- over Christus Opstanding en Zijn de roeping der Apostelen, tafe-
breid waren het nog wel stich- Verschijningen vermeld vinden, reien uit het Openbaar Leven,
tende vertoningen in de kerk, In het liturgische Paasspel van de Passie en de Verheerlijking,
maar geen onderdelen der litur- Rouaan werd ook de verschijning
gie meer; tenslotte werden ze des Heren aan Maria Magdalena
ook niet meer in de kerk opge- uitgebeeld, in een der drie oude
voerd, want er kwamen taferelen Nederlandse spelen, wordt de
in voor die niet in zo'n heilige gang der twee Apostelen Petrus
plaats passen. en Joannes naar het graf er bij-
De liturgische Paasspelen gevoegd. En om het geheel te
De oudste Verrijzenisspelen zijn besluiten volgde dan een dra-
de z.g. „Quem quaeritus" plech- matische uitbeelding van de se-
tigheden. Hoe ze waren ingericht quentia „Viatimae paschali". In
leert een handschrift uit Sint zijn volle ontplooiing bestond het
Gallen in Zwitserland en een liturgische Paasspel dus uit vier
Engels getijdenboek, beide uit de gedeelten: de quem quaeritis-
10e eeuw. plechtigheid, de komst der twee
Nadat op Goede Vrijdag de apostelen, de verschijning aan
Kruisverering had plaats gevon- Maria Magdalena en het gesprek
den, werd het kruis in een lin- der apostelen met Maria Magda-
nen doek gewikkeld en door de lena volgens de tekst van het
geestelijkheid in processie naar „Victimae Paschali". Steeds wer-
het heilig graf gedragen en daar- den deze spelen gegeven als deel
in neergelegd, terwijl men de der Paasmetten vóór het Te
hymne ,Crux fidelis, inter opines' Deum. En alles werd gezongen
zong. Dat graf bevond zich meest- in de liturgische taal: het Latijn,
al naast of achter het hoofdaltaar, Alleen geestelijken traden op als
zoals in de Dom van Utrecht, de acteurs, de vrouwen werden uit-
Oude Kerk te Amsterdam en de geheeld door clerici in dalmatiek
Sint Jan in Den Bosch. Over het of koorkap, de apostelen waren
graf werd een lijkkleed gespreid in albe, Christus werd voorge
en men plaatste er brandende steld door een priester die een
kaarsen naast. In de Paasnacht paasbest kazuifel en een kruis-
werd het kruis weggenomen en vaantje droeg.
De Kerkelijke Spelen
lijkkleed en de doek, nu opgerold, De opvoeringen duurden hoog-
bleven liggen. Op het einde der stens een half uur, wat het volk
Metten, vóór het Te Deum werd véél te kort vond, het wilde er
gezongen, ging een geestelijke, graag wat langer van genieten,
met de albe bekleed en met een Zo werden die liturgische uit-
palmtak in de hand, bij het graf beeldingen tot een groter spel
zitten. Hij stelde de engel voor, uitgebreid en dit juist vormde
die, zoals het Evangelie verhaalt, een totale verandering van het
op Paasmorgen bij het graf had Paasspel zelf.
plaats genomen. Drie andere Men stelde zich niet meer te-
geestelijken, met koorkappen om vreden met de personen die in
en wierookvaten dragend, stelden het Evangelie als sprekend wor
de drie Maria's voor, die het li- den genoemd, maar haalde er
chaam des Heren zochten. Ze allen en alles bij die iets met de
naderden het graf, terwijl ze Verrijzenis hadden te maken. De
onderzoekend om zich heen moes- wachters bij het graf kregen iets
ten zien. De engel zingt dan: te vertellen en moesten dan een
„Quem quaeritis in sepulchro, o goed heenkomen zoeken. Thomas
Christicolae?" Wie zoekt gij kreeg zijn plaats en vooral de
in het graf, vereersters van inleiding nam men veel breder.
Christus? De vrouwen antwoord- De eigenlijke Passie werd er in
den: „Jeaum Nazarenum cruci- betrokken, zodat Judas, Pilatus
nemen „nn fu'm, o Coelicola". Jezus van en de Joden op het toneel kwa-
van netNazareth, de gekruiste, o bewo: men. De Paasspelen werden dus
Kruis Met hem Iner ^es ^leme's' De engel: „Hij ook Passiespelen. Op contrasten
is niet hier, Hij is verrezen zoals werd sterk de nadruk gelegd,
kwam ook Nicode-Hij voorspeld had". De Maria's tegenover de zachtmoedigheid,
keren zich naar het koor en zin- het geduld en de liefde des He-
mus, en zij namengen: „Alleluja, de Heer is ver- ren plaatste men de ziele-laag-
het liehnnm rezen!" De engel neemt het lijk- heid van Judas, de haat der
ncnaam van kleed van het graf weg: „Komt Opperpriesters, de lafheid van
en ziet de plaats, waar de Heer Pilatus, de wispelturigheid van
werd neergelegd". De vrouwen het Joodse volk.
komen naderbij, nemen dan de De zeer sterke uitbreidingen
linnen doek, tonen die aan het waren niet meer in de geest van
volk, zingende: „Alleluja, de Heer de eredienst, de grenzen der li-
is uit het graf opgestaan". Dan turgie waren spoedig overschre-
wordt het Te Deum aangeheven, den, een afzonderlijk spel was
Dit spel werd in alle liturgi- ontstaan. Een spel dat nog wel
sche boeken van West-Europa tot de kerk behoort en ook in
overgenomen, ook in het anti- de kerk vertoond werd, maar
foonboek van Sint Marie te geheel van liturgie was losge-
„Pilatus had aan
Joseph van Arima-
thea toegestaan,
het lichaam van
Jezus te mogen af-
van
Jezus, wikkelden
het in linnen doe
ken, samen met de
reukwerken, zoals
de Joden gewoon
zijn bij het begra
ven".
■■iimiiuiimiiniiHiiiiiiiiiiil
Groot en voornaam is de taak
waarvoor katholieke ouders zich
geplaatst zien. Overeenkomstig
het doel van hun huwelijk moe
ten zij ook de kinderen, die God
hun als zegen schonk, opvoeden
in katholieke geest, dat is voor
de uiteindelijke bestemming
waarvoor zij aan hun ouder-zor-
gen werden toevertrouwd en
waardoor zij ook zullen mee
werken om hen voor eeuwig ge
lukkig te maken. Wei-denkende
ouders zijn zich van hun plicht
en verantwoordelijkheid in deze
bewust en daarom gaat hun niets
zozeer ter harte als een degelijke
godsdienstige opvoeding van hun
kinderen.
Deze allerbelangrijkste plicht
rust op de eerste plaats op de
ouders. Zij zijn de eerst aange
wezenen om hun kinderen op te
voeden. Alle andere vorming, die
elders dan in het gezin wordt
gegeven, komt, hoe voornaam
overigens ook, steeds op de
tweede plaats en heeft slechts
een aanvullende rol. Het is dui
delijk dat de ouders dus zelf door
woord en voorbeeld hun kinderen
dienen voor te gaan. Daarmee is
echter tegelijk ook gezegd, dat
zij een werkelijke behoefte zullen
gevoelen aan een boek dat hen
bij hun opvoedende taak terzijde
staat.
Dat boek bestaat inderdaad, of
liever gezegd is bezig te ontstaan.
In 18 a 20 maandelijkse afleve
ringen (dus tegen wel zeer ge
makkelijke betalingsvoorwaarden)
verschijnt bij Romen Zonen te
Roermond van de hand -van pas
toor J. J. M. Brouwers het groots-
opgezette en prachtig uitgevoerde
werk „De Tempel van het gezin".
Dit boek belooft een echte lei
draad voor het katholieke gezin
te zullen worden. De eerste af
leveringen wettigen deze ver
wachting geheel. Men zal er alles
over het gezin bijeen vinden, niet
alleen huiselijke gebruiken en
liturgische viering, huwelijk en
opvoeding, maar ook alles be
treffende het huiselijk en gods
dienstig, maatschappelijk en ker
kelijk leven van het gezin.
©m practisch te zijn: laat men
eens wat uitsparen op genotmid
delen als roken en snoepen. Voor
f 1.80 per maand krijgt men dan
iets beters, iets blijvends. Voor
de opvoeding van onze kinderen
Utrecht. Het vormde op zichzelf raakt. Als afzonderlijke plechtig- I is nooit iets te veel!
