Spiegel van vijf eeuwen historie
Hoornder
kerkje
i
M ImII
Nog altijd
baken voor
zeevarenden
•t-
KELtoerist 1971 pagina IS
li it
(Ueberseizung des Artikels auf Seite 16)
Bezichtiging
gw-g&mijsiir k
'i S1 r V".
Kerkentochten
Ik -
R bestaat veelal een nauw ver
band tussen oude gebouwen en
j de lokale historie. Vooral wan
neer het oude kerken betreft zijn
treek- en kerkgeschiedenis dikwijls
onontwarbaar aaneengeweven, dat
iding schier onmogelijk is. De her
ringen aan tijden van voorspoed en
9ise, aan perioden van menselijk ge
en decennia van geweld en vrees,
ijn alle terug te vinden in interieur
exterieur van de kerk en in diens
ite omgeving.
ijf eeuwen geschiedenis is lang; het
e historie van 20 tot 25 geslachten,
lie eeuwen hebben de contouren van
Hoornder kerkje gedomineerd in het
Itexelse gevarieerde landschap. Het
jepleisterde torentje wees zeevaren
de weg en kreeg daarom officieel de
ctie baak te zijn voor de scheepvaart,
en oude kerk is echter geen ge-
edenisboek, waarin de auteur niet
en de feiten voor zijn lezers heeft
espoord, maar ook het verband daar-
en heeft gezocht. Het daagse gebeu-
van ruim 500 jaar heeft zijn stem-
op kerk en omgeving gedrukt. Men
die stempels zoeken en hun beteke-
uitpluizen op grond van oude kro
ten. Maar waar de reeks van stem-
i wordt onderbroken blijven hiaten
|taan.
Raadsels
fco staat vast, dat in 1409 de kapel in
Hoorn, behorende tot de moeder-
|k in het verdwenen dorp De Westen,
p:d afgebroken. Waarom? De reden is
bekend. En evenmin is bekend
!irom in 1450, 25 jaar nadat de nieu-
kapel gereed kwam, de westelijke
e daarvan weer werd opengebroken
een toren te bouwen, die gedeeltelijk
iet schip is gevat. Nog 64 jaar later,
in 1514, werd de grote kapel, waar-
i het huidige bouwwerk een deel is,
I parochiekerk verheven,
pit laatste getuigt van de groei van
i Hoon, al kon die groei zich, in de
laduw van het florerende De Westen,
jchts uiterst geleidelijk voltrekken.
It er sprake van groei was, is in ieder
^auiiuiuiiiinjnQQiHUtiauiiUiyiafiKUiiiiMUiuiinHUMUiiMfiiHflHituuuiiu
Van 15 juli tot 15 augustus is j
I gelegenheid om de N.H. Kerk van
[Den Hoorn te bezichtigen en de |j
I toren te beklimmen. De bezichti- e|
Iging (op maandag, dinsdag, don- j|
I derdag en vrijdag van 2-5 uur) is |j
gratis. Op vaste tijden worden op g
I genoemde middagen rondleidin-
[gen gegeven om 2, 3 en 4 uur. De
I toren biedt een schitterend uit-
[zicht over het zuidelijk gedeelte g
van Texel. Voor het beklimmen is
I men 50 cent per persoon ver- fj
J schuldigd.
BESICHTIGUNG
Vom 15. Juli bis 15. August kann
Iman die Nederl. Herv. Kirche zu
Den Hoorn besichtlgen und auf den
I Turm stelgen. Die Beslchtlgung 1
IfMontag, Dienstag. Donnerstag ji
I und Freitag zwischen 2.00 bis 5.00 1
I Uhr nachm.) ist gratis. Zu festen l
I Zeiten an den genannten Nach- j|
I mutagen um 2.00, 3 00 und 4.00 M
Uhr findet eine Führung statt.
Vom Turme aus hat man eine
I herrliche Aussicht über den süd- i
lichen Teil der Insel. Das Besteigen 1
des Turms kostet 50 cent.
nouiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiHiiiiiiiiii iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiii
geval vastgelegd in de omvang van de
nieuwgebouwde kerk, die, gelegen op de
hoge grens van alluvium en diluvium,
ver boven de geaccidenteerde omgeving
uittroonde.
De strijd om het bestaansrecht tussen
de beide zeevaart- en vissersdorpen Den
Hoorn en De Westen werd in het begin
van de tachtigjarige oorlog bruusk door
de Watergeuzen beslist. Bij een roof
tocht op Texel werd De Westen vernie
tigd. Toen de vuurzee, die zij hadden
gesticht, was gedoofd, stond nog slechts
de kerktoren overeind. Zijn taak als vei
lige baak voor de zeevarenden werd
toen aan de toren van Den Hoorn over
gedragen.
Stuifzand
Nog eenmaal werd een poging gedaan
De Westen opnieuw tot leven te bren
gen. Waar eens de visserswoningen had
den gestaan, werden toen boerderijen
gebouwd, want de verbinding met de
zee was intussen verzand. Maar het
stuifzand van de Noordzeebodem bleek
even dodelijk als het vuur van de Wa
tergeuzen. Alleen de in 1578 gebouwde
boerderij „Het Torenhuis", slechts
gedeeltelijk in het zand was verdwenen,
werd uitgegraven en is thans nog be
woond. Wie dit oude gebouw wil zien,
vindt het aan de Westerweg tussen Den
Hoorn en Den Burg.
De toren van De Westen overleefde
eveneens de verzandingscatastrofe,
maar was in 1858 dermate bouwvallig
geworden, dat hij voor afbraak werd
verkocht. In de openbare veiling was
het polderbestuur de hoogste bieder.
Het volgende jaar werd de toren afge
broken en met de stenen werd de
Hoornderweg verhard.
Den Hoorn had de strijd om het be
staansrecht definitief van De Westen
gewonnen. Dat betekende een toene
mende bloei. De zee bood een bestaan
aan vele gezinnen, niet alleen als enorm
reservoir van geschubde bewoners,
maar ook van walvissen, en bovendien
moesten in vroeger tijd de schepen uit
Noord-Hollandse havensteden vanaf de
rede van Texel naar open water worden
geloodst en omgekeerd, en ook waren er
dikwijls loodsen nodig om de schepen
over de vele ondiepten naar de thuis
havens te brengen. Den Hoorn werd een
centrum van loodsen, dat destijds een
vrij beroep was. Er woonden er zo'n 200
in het dorp. Hun typische huisjes, met
houten bovenfront, zijn de erfenis die zij
aan het heden hebben nagelaten.
Intussen was de kerk gemutileerd. In
1646 was het koor afgebroken. Weer
geeft op de vraag: waarom? geen kro
niek het antwoord. Achtte men na de
reformatie het koor, dat gemeten naar
de gevonden fundamenten ongeveer 'n
derde van de kerk groot was, overbodig,
of was stormschade dan wel brand de
oorzaak van de destruktie? Er werd,
waar het koor gezeten had, een rechte
muur opgetrokken, met aan de binnen
zijde nissen gedekt door korfvormige
bogen, waarvan het doel niet meer dui
delijk is. De ankers in deze muur ver
melden het jaar van de bouw: 1646.
Interieur van het Hoornder kerkje.
^11
it
Een fraai tegeltableau siert de haardpartij
in de consistoriekamer.
Juweel van Europese orgelbouwkunstE
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiri'iiiii'iiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiii
Uitbreiding
Maar de kerk werd ook te klein voor
het groeiend dorp. De oplossing voor dit
probleem werd gevonden in de bouw
van een gallerij, die geheel van hout
werd opgetrokken; zelfs de peilers zijn
van hout. al zou men dat op het eerste
gezicht niet zeggen. De gallerijranden
zijn afgewerkt met balken, die met tek
sten zijn beschilderd. Zo was de kerk
in 1700 aangepast aan het groter ge
worden dorp.
Na zonneschijn komt er ook wel weer
eens regen en na voorspoed is de mo
gelijkheid van tegenslag niet uitgeslo
ten. Die tegenslag kwam inderdaad voor
Den Hoorn. In de Franse tijd werden,
tengevolge van het continentale stelsel,
scheepvaart en visserij lamgelegd. Ver
der maakte de aanleg van het Groot-
Noord-Hollands Kanaal de Texelse
loodsdienst overbodig. Voor Den Hoorn
kwamen de slagen hard en meedogen
loos aan. De bloeitijd was voorbij. Om
het dagelijks brood te kunnen verdie
nen, trokken velen weg. Slechts de boe
renstand bleef en die leefde eerst weer
op toen de kunstmest zijn intrede had
gedaan en de bollenteelt naar Texel was
overgebracht. Talrijke huizen kwamen
leeg te staan, toen Den Hoorn dreigde te
verkommeren. Verval sloop rond. Uit
eindelijk kwamen er slopers om het ver
nietigende werk van storm en regen een
handje te helpen. Vooral in de omge
ving van de kerk hield de slopershamer
duchtig huis. Dit deel van het dorp werd
grotendeels met de grond gelijk ge
maakt. Het enige voordeel hiervan is,
dat het uitzicht op de kerk veel mooier
is geworden.
Toren
De toren, die zoals gezegd ge
deeltelijk in het schip van de kerk is
ingebouwd, bestaat uit drie door blok-
lijsten gescheiden geledingen, waarvan
de onderste wordt gevormd door een
hoge spitsboogvormige doorgang. Deze
hoofdingang tot de kerk is in het mid
den voorzien van een dichting. Een der
gelijke bouwwijze komt weinig voor
Slechts bij enige oude kerken in Zee
land heeft men hetzelfde systeem ge
volgd. De opening is uitgespaard in het
veld van de spitsboog.
De middelste geleding heeft aan de
westzijde twee hoge, smalle spitsboog
nissen met vorktracering. In de derde
geleding zijn aan elke zijde twee spits
boognissen uitgespaard om de galm-
platen. Op de luidklok, die hier hangt
en die een diameter heeft van 74 cm.,
is vermeld: AVE MARIA, GRATIA
PLENA, DOMINUS TECUM (Gegroet
Maria, vol van genade, de Heer is
met U). Bovendien staat er de naam
van de gieter op en dat was Ricout
Butudiic, die in het midden van de 15e
eeuw heeft geleefd.
Het spreekt haast vanzelf, dat de
klok in de jaren 1940-1945 door de be
zetters in beslag genomen werd om het
brons een voor die tijd meer passende
bestemming te geven. Het metaal heeft
de Duitse oorlogsindustrie echter nim
mer bereikt. De schipper die een twee
honderdtal geroofde klokken moest
vervoeren, zette op het IJsselmeer zijn
schip aan de grond, en wendde voor,
dat hij door vliegtuigen was beschoten.
De list slaagde; na de oorlog konden
de klokken worden teruggebracht
naar de plaatsen vanwaar zij waren
gekomen.
Houten spits
De toren heeft een houten spits met
een omloop op een later gebouwde
overkraging. De spits is niet meer ori
gineel. Na blikseminslag moest deze
worden vernieuwd.
Het schip van de kerk is drie tra
veeën diep, hetgeen aan de buitenzijde
is gemarkeerd door tweemaal ver
sneden steunberen. Op de hoeken aan
de westzijde staan de steunberen haaks
op elkaar. Aan de oostkant de zijde
waar vroeger het koor was staat
slechts aan een kant een gedeeltelijke
steunbeer en aan de andere zijde
helemaal geen. De fundering van het
afgebroken gedeelte van de kerk is in
de grond blijven zitten. Daarop is de
consistorie gebouwd, die al enige malen
is vernieuw, en waarbij men bij de
laatste vernieuwing een oude bouw
trant heeft gevolgd. De meubilering is
daarbij aangepast en de betegelde
schouw is ongetwijfeld het pronkstuk
van het gebouwtje.
De rest van de fundering loopt door
tot onder de begraafplaats.
De kerk heeft een houten kap met
tongewelf. De sleutelstukken onder de
trekbalken zijn op een na origineel.
De vloer is grotendeels geplaveid
met oude grafstenen, die een beeld ge
ven hoe men in de loop der eeuwen de
De vloer bedekt met grafstenen
doden begroef. De oudste, een jaartal
dragende, steen is van 1566 (jaar van
de beeldenstorm).
Levensverzekering
Van het interieur valt het rijk-ver
sierde orgel het meest op. Het is een
juweel van Europese orgelbouwkunst
uit de 18e eeuw, zo groot van omvang,
dat het een flink gedeelte van de ga
lerij aan de westzijde nodig heeft. Het
instrument was niet nieuw toen het in
de kerk van Den Hoorn werd geplaatst.
Volgens de archieven is het er gekomen
in het begin van de 19e eeuw, en wel
op een merkwaardige wijze. Niet dat de
aankoop van een inwoner van een der
oostelijike Nederlandse provincies iets
bijzonders was, afgezien dan van de
lage prijs die deze ervoor vroeg. Maar
de man vroeg meer dan alleen een
prijs. Hij wilde het orgel namelijk alleen
maar verkopen indien hij levenslang
werd aangesteld als organist, waarvoor
hij een vorstelijk salaris eiste. Deze
poging om een onbetaalde levensver
zekering af te sluiten gelukte, en dat
is de kerkvoogden duur komen te staan.
Niet alleen engageerden zij een slechte
organist, maar bovendien werd deze
organist zo oud, dat de prijs van het
orgel toch nog vrij hoog geworden is.
Hetgeen ook opvalt is het moderne,
van geëmailleerde koperen plaatjes
opgebouwde, mozaïek doopvont, een
kunststuk op zichzelf, maar volgens
velen niet passend in de oude kerk.
AJs het aan hen gelegen had zou het
koperen doopbakje nog op de aan de
kansel gemonteerde standaard beves
tigd zijn.
Wat die tegen de oostmuur geplaat
ste kansel betreft: die is öober, strak
van lijn, en niet oud. Het is niet de eer
ste kansel in deze kerk. Aanvankelijk
heeft de kansel tegen dezelfde muur
gestaan. Dat was een fraaie kansel, vol
kunstig gesneden houtwerk. Toen deze
bouwvallig werd heeft men het hout
gebruikt om de 'kachel op te stoken.
1 Het Hoornder kerkje is niet het i
enige kerkgebouw op Texel, dat
de moeite van een bezoek waard
is. Onder auspiciën van de Raad 1
1 voor het Zomerwerk der kerken
H worden enkele malen per week |j
excursies langs meerdere kerken 1
M georganiseerd. Nadere bijzonder-
H heden daarover leest U in de ru- jg
1 briek „Dagelijks en andere regel- 1
matig terugkerende evenementen" 1
§1 op pagina 5.
1 Das Kirchlein in Den Hoorn ist 1
1 nicht das einzige Kirchengeböude
1 auf Texel, das elnen Besuch wert p
ist. Unter Aufsicht des Rates für 1
das Sommerwerk der Klrchen wer-
H den mehrmals per VJoche Ausflüge
H zu verschiedenen Kirchen organi-
1 siert. Nëheres darüber finden Sie in 1
H der Rubrik ..Tëgliche und andere g
H regelmëssig wiederkehrende Ver- |j
g anstaltungen" auf Seite 5
ÜHIIIIIIIUIIIIIIIIIIIIIIllllllllllUIIIIIIIIIIIIIIIIUIIIIllllllllllllllllllllllllllllllUlllllllllllllllÜil
Slechts enkele banden zijn overgeble
ven, waarvan een van de zuidmuur
hangt en een andere boven de deur
naar de gang tussen kerk en consisto
rie, welk laatste stuk het jaartal 1670
draagt. Voordat de remplagant van
deze kansel op de oude plaats kwam,
heeft deze tijdelijk tegen de zuidmuur
gestaan. Die plaats bleek een archi
tectonische vergissing, want toen moes
ten de kerkgangers 's zondagsmorgens
tegen de zon inkijken.
Van oud, met de hand gedreven,
koper zijn de beide lezenaars en de
twaalfarmige kroon. Deze kleine col
lectie is de laatste tijd uitgebreid met
een oude koperen standaard, op de
kerkzolder gevonden, die werd gecom
pleteerd met een olielamp.
Een gesneden Maria-beeldje, afkom
stig uit de Hoornse kerk is nu geëxpo
seerd in het Bisschoppelijk museum te
Haarlem.
Jongste restauratie
Zo tegen de laatste wereldoorlog was
de toestand waarin de kerk zich be
vond, vrij slecht. De toren was een
ietsje scheef gezakt deze staat nu
nog een beetje scheef en daardoor
waren de muren gescheurd, die bo
vendien onder de weelderige klimop-
bedekking verweerd waren. Het was
echter niet simpel in deze periode
restauratieplannen te realiseren. De
moeilijkheden waren zo groot, dat het
tot omstreeks 1950 duurde voordat tot
uitvoering van de herstelplannen van
architect Rooyaards uit Schoorl, kon
worden overgegaan, waarbij Monu
mentenzorg financiële steun verleende.
Bij deze werkzaamheden kreeg ook
het dak een beurt. De bedekking van
pannen werd verwijderd en vervangen
door leien. Het duurde tot 1957 tot de
restauratie voltooid was en op 21 de
cember van dat jaar werd de gerestau
reerde kerk officieel in gebruik geno
men.
Baken voor zeevarenden. Op de toren
trans staat een knipperlicht en in de dui
nen ten zuiden van Den Hoorn ook. Als
schepen op de Noordzee komende vanuit
zuidwestelijke richting beide lampen op
één punt zien, dan varen zij precies door
het Schulpengat, het vaarwater naar Den
Helder.