„Je vindt een draadje
en begint te rafelen..."
Does en de enigma-machine
Oudeschild bezorgd
over parkeerdrukte
mm
O O O G> O O
O O O O
TEXELSE^ couRANT
Schrijver Gipha
geeft lezing
DINSDAG 4 NOVEMBER 1997
Wie kent m niet, meneer Does uit Oosterend. Geliefd en
gehaat om zijn scherpe pen. Maar Jan Does doet méér dan
kritische ingezonden stukken schrijven voor de Texelse
Courant. Zo heeft de enigma-machine voor hem geen ge
heimen. En ook bij het verwerven van deze kennis ging hij
met zijn gebruikelijke vasthoudendheid te werk. Hij speurde,
schreef en ontrafelde en deed een opzienbarende ontdek
king: de ware uitvinder van het coderingsapparaat is een
Nederlander: Hugo Koch.
Enigma is het Griekse woord voor
raadsel of mysterie Hoe toepasselijk
als naam voor een apparaat dat mili
taire berichten versluiert De enigma
machine werd in de Tweede Wereld
oorlog gebruikt door de Duitsers. De
waas van geheimzinnigheid is enigs
zins opgetrokken door de vele publi-
katies die zijn verschenen over het
onderwerp. „Maar er is veel onzin
over geschreven", aldus Does
Jan Does heeft verstand van tech
niek. Hij volgde een opleiding aan de
Middelbaar Technische Radioschool
in Hilversum, werkte op de technische
afdelingen van PTT radio en de Ne
derlandse Televisie Stichting. „Te
genwoordig koop je kant en klaar een
camera. Toen moesten we 'm zelf
maken." De laatste twintig jaar werkte
hij als product-manager bij de Neder
landse vestiging van het Ameri
kaanse Gould Incorporated, dat me
dische en industriële meet- en
registratie-apparatuur maakt.
In de jaren tachtig raakte hij geobse
deerd door de enigma, na een kran-
tebericht. Hij verzwolg vervolgens al
les dat erover te lezen viel. „En dan
vind je een draadje en begin je te
rafelen
Geheimschrijver
De geschiedenis van de enigma be
gint in de meeste publicaties in de
zomer van 1932, als de Berlijnse
firma Chiffriermaschinen Aktien-
geselschaft op een handelsbeurs in
Leipzig een „geheimschrijver" ten
toonstelt, waarmee commerciële
telegraafverbindingen kunnen wor
den beveiligd. De maker van deze
machine de Duitse ingenieur Arthur
Scherbius, heeft het resultaat van zijn
inspanningen niet mogen beleven- hij
stierf in 1929 na een trap van een
paard.
De Duitse legerleiding onderkende
meteen het belang van deze geheim
schrijver voor militaire doeleinden en
verwijderde de machine discreet van
de beurs. Voor verdere ontwikkeling
werd het apparaat overgedragen aan
de „Chiffrierabteilung" van de
Reichswehr onder leiding van kolonel
Erich Fellgiebel. Pas toen werd de
naam enigma eraan gegeven
Batterij
„Om het bijzondere van de enigma te
begrijpen is uitleg over het basisprin
cipe onontbeerlijk", vertelt Jan Does
De eerste versie, die de afmetingen
had van een kistje met naaigerei,
bestond uit drie secties: een toetsen
bord met 26 lettertoetsen, een veld
met 26 lettervensters met onder elk
een fietslampje en drie draaiende
rotors. „Zo'n rotor moet je je voorstel
len als een plat rond doosje", aldus
Does. Hij vervolgt met een gedetail
leerde uitleg van de werking, waarbij
welhaast het opvallendste is dat het
hele apparaat draaide op een simpele
zakbatterij
Via een, voor een leek tamelijk inge
wikkelde manier, werden woorden
door het apparaat omgetoverd tot
volkomen onbegrijpelijke letter
combinaties. Deze werden via een
normale morseverbinding door
gezonden De ontvanger diende de
beginstand van de drie rotors van zijn
enigma op dezelfde nummers in te
stellen als de verzender. Het
intoetsen van de rare letterbrij leverde
vervolgens een leesbare boodschap
op.
Spion
De eerste enigma kende al 26 tot de
derde macht, oftewel 17576 verschil
lende versleutelingsmogelijkheden.
Toch lukte het de Poolse geheime
dienst (BS4) al in 1932 om deze code
te breken. Door een toevallig incident
met een postpakket kregen zij name
lijk een weekend lang een militaire
enigmaversie in handen Dat was
lang genoeg voor de wiskundigen en
crypto-analisten Marian Rejewski,
Jerzy Rozycki en Henryk Zygalski om
een replica te maken
Omstreeks diezelfde tijd werd het
hoofd van de Franse Inlichtingen
dienst, kapitein Gustave Bedrand,
benaderd door een onbeduidende
medewerker van de Duitse
Chiffrierabteilung, die alleen onder de
schuilnaam „Asche" opereerde. Hij
trachtte zijn middelmatige inkomen te
verbeteren door geheime enigma
documenten te verkopen. Nauwe
samenwerking tussen de Franse en
Poolse Geheime Dienst was het ge
volg De Duitsers bleven ondedussen
Jan Does is de trotse bezitter van een enigma met vijf rotors.
electro-mechanisch apparaat dat
„Bombe" werd genoemd. Deze ma
chine werd min of meer op de gok
ingesteld, waarna de verschillende
mogelijkheden werden afgetast, tot
dat de juiste begin-instelling van de
enigma was gevonden. Daarmee kon
met behulp van een replica-enigma
de feitelijke de-codering geschieden.
In 1938 voorzagen de Duitsers alle in
gebruik zijnde enigma's van twee
WGfuhlaufxi mt 12
Dvrdimmi itmettJen
Achter het geopende frontpaneel bevinden zich de drie rotors. Het pijltje bij de linker
rotor geeft het merkteken en de vergrendeling aan voor de ringnummering op de omtrek
van de rotor.
doorlopend bezig om de enigma te
verbeteren
Aanpassingen
Al snel werden de drie vaste rotors
onderling verwisselbaar, waardoor
het aantal versleutelingsmogelijk-
heden met een factor 6 toenam. En
in 1936 werd de enigma uitgebreid
met een stekkerpaneel, waarmee
kruisverbindingen konden worden
gemaakt. Daardoor ontstonden nog
meer mogelijkheden. Uitbreiding
volgde opnieuw in 1937 en de enigma
werd nog lastiger te kraken toen de
instellingsmogelijkheden van het ap
paraat niet langer uit een codeboek
werden overgenomen, maar werden
vastgesteld per „Kerngruppe" of ra
diostation Bovendien werden de in
stellingen ook nog eens drie keer pei
dag gewijzigd. Het aantal ver
sleutelingsmogelijkheden was opge
lopen tot honderd-triljoen!
De Polen construeerden op basis van
hun kennis over de enigma een
extra rotors. De drie die de machine
nodig had voor gebruik werden vanaf
dat moment geselecteerd uit vijf,
waardoor het aantal rotorposities van
6 tot 60 steeg en het aantal ver
sleutelingsmogelijkheden de triljard
(een één met 23 nullen) overschreed.
Op dat moment raakten de Polen het
spoor bijster. Ze riepen de hulp in van
de Fransen die op hun beurt de Brit
ten vroegen. Dat leidde tót twee con
ferenties in 1939. waarop werd beslo
ten dat de Britten zestig nieuwe
Bombe's" zouden bouwen, de Fran
sen hun bron „Asche" verder zouden
uitmelken en de Polen hun wiskun
dige kennis over de enigma beschik
baar zouden stellen.
Van de afspraken kwam weinig te
recht. De Duitsers bezetten eerst
Polen en vervolgens Frankrijk. De
deskundigen van de inlichtingen
dienst sloegen op de vlucht, her
groepeerden via Algiers nabij het
Franse Avignon, maar moesten op
nieuw een goed heenkomen zoeken
laroic
Mttenn
tcetscon-óct
verbind ingssnojc
stacker
bussen
wegens oprukkende Duitsers Via
Gibraltar lukte het de Polen Rejewski
en Zygakski naar Engeland te reizen,
waar ze zich aansloten bij een groep
Britse cryptologen van de
Government Code Cypher School
(GC&CS), die al sinds de zomer van
'39 aan het kraken van de enigma
code werkten.
U-boot
De codenaam van de groep deskun
digen was MI-6. Ze waren onderge
bracht op een oud-Engels landgoed,
genaamd „Bletchley Park" In januari
lukte het de vijfrotor-codes van het
Duitse leger en luchtmacht te breken.
De Duitse marine hanteerde echter
een andere code, die door de Britten
Hydra werd gedoopt. Tot de zomer
van '41 lukte het met deze te ontcij
feren. In mei van dat jaar was echter
de Duitse onderzeeër U110 bij
Groenland buitgemaakt. Luitenant ter
zee David Balme zag kans het
enigmatoestel, de reserverotors en
de codeboeken uit de zinkende boot
te halen De schat aan informatie was
genoeg voor de deskundigen.
Eind '42 voorzagen de Duitsers hun
U-boten van enigma's met vier rotors,
waarbij een keuze kon worden ge
maakt uit acht rotors. Dat leverde 150
triljard versleutelingsmogelijkheden
en een vertwijfelde MI-6 op.. De ge
allieerden leden gevoelige verliezen
op zee. Onder hoogspanning wer
kend slaagden de knappe koppen
van Bletchley Park erin de Bombe's
zodanig te verbeteren dat begin '43
ook deze verbeterde enigma-code
kon worden gebroken. Niet alleen
konden daardoor de U-boten weer
worden gelokaliseerd, ook de
bevoorradingsschepen, die de onder
zeeërs van munitie, brandstof en pro
viand voorzagen konden worden on
derschept. De verliezen aan eigen
materieel liepen terug. „Het is niet
overdreven om te stellen dat het ver
loop en vooral de afloop van de oor
log in belangrijke mate werd bepaald
door het breken van de enigma-code
De Duitsers hebben, niet geheel ten
onrechte, tot het einde van de oorlog
gedacht dat hun codesysteem water
dicht was", vertelt Does
Fascinerend
In de meeste boeken over de enigma
wordt de Duitser Arthur Scherbius
opgevoerd als de uitvinder van het
apparaat. „En dat klopt dus met", al
dus Does. „De enigma is een Neder
lands idee." Begin laren tachtig kwam
Does bij toeval in het bezit van een
origineel exemplaar van octrooi no.
10700 klasse 15g groep 20 Hij ver
diepte zich erin en ontdekte dat het
om een geheimschrijver ging, geheel
volgens het principe van de later zo
beroemde enigma Het octrooi werd
op 15 juni 1922 verleend aan het
Ingenieursbureau ,,N V. Securitas",
destijds gevestigd aan de Heren
gracht 401/403 in Amsterdam. „Ik
heb me tot het octrooibureau in Rijs
wijk gewend en kwam erachter dat de
aanvraag voor een patent op 7 okto
ber 1919 was ingediend door de in
Den Haag wonende ingenieur Hugo
Alexander Koch."
De opzienbarende opdekking was
voor Does aanleiding om met her
nieuwde moed verder te spitten. Hij
kwam erachter dat Koch enkele we
ken voor verlening van het patent alle
rechten voor 500,- overdeed aan
N.V. Securitas. Deze firma deed ech
ter niets met de vinding en verkocht
op 28 januari 1927 voor 600,- de
rechten aan.. Chiffriermaschine
(Foto Tessa van Daaton)
Aktiengesellschaft in Berlijn'
„Kijk, zoiets fascineert me nou mate
loos", zegt Does, die dolgraag meer
wil weten over de firma Securitas en
de persoon Koch. Zoeken in archie
ven is echter een kostbare zaak. „Ik
wil bijvoorbeeld de inschrijving van de
firma bij de kamer van koophandel in
Amsterdam navragen Die zijn heel
behulpzaam hoor, maar ze rekenen
70,- per kwartier
Lieve Martine
Hoe meer hij er van wist, hoe duide
lijker het hem werd: Jan Does wilde
een enigmamachine hebben. Er zijn
talloze enigma-apparaten gemaakt.
In '42, op het hoogtepunt van de oor
log, waren er zo'n 16.000 in gebruik
De totale produktie moet een veel
voud daarvan hebben bedragen.
Toch zijn er maar weinig enigma's
bewaard gebleven.
Omdat er met aan een originele te
komen leek, besloot Does een
enigma na te bouwen. „Ik heb in een
ver verleden zelf een televisie ge
bouwd, dus besefte ongeveer waar ik
voor stond." Hij benaderde de KRO
en verscheen in april van dit jaar op
televisie in de uitzending „Lieve
Martine", een programma waarin har-
tewensen worden vervuld. „Om zo'n
ding te kunnen bouwen moest ik een
originele van dichtbij kunnen bestu
deren. Niet van achter glas, maar van
binnen en van buiten. Bovendien heb
je dure machines nodig om de onder
delen te kunnen maken."
De KRO had ervoor gezorgd dat
Does in het Verbindingsmuseum te
Ede een originele enigma mocht be
kijken en bij scheepsreparatiebedrijf
Boom in Oudeschild kon hij terecht
als hij specialistische machines wilde
gebruiken.
Diefstal
De uitzending leverde ook een tele
foontje op van een 77-jarige man uit
Zoetermeer. „Ik heb een hele avond
met hem aan de telefoon gezeten. Hij
bleek een enigma op zolder te heb
ben, die ik van hem een paar weken
in bruikleen mocht hebben om thuis
rustig te bestuderen." De man. die
leed aan een ernstige spierziekte,
werkte voor de oorlog bij Radio Hol
land, de voorloper van Scheveningen
Radio. Ook na de inval van de Duit
sers in Nederland bleef hij daar werk
zaam en verzorgde hij de installatie
van apparatuur op Duitse schepen
die op Nederlandse werven lagen
voor onderhoud. Does: „Hij had pas
jes voor de diverse controles en zag
op veel schepen een paneel dat her
metisch was afgesloten Op een dag
liep hij onaangekondigd een radiohut
binnen en was het paneel geopend.
Twee Duitsers waren bezig met een
apparaat dat hij gelijk als een enigma
herkende."
Kort erna wilde de man op weg naar
huis in een bus stappen, waar net
twee Duitsers uitkwamen. „Ze waren
stomdronken. Eén droeg een plunje-
zak en één een enigma met een extra
doosje. De wachtpost sommeerde
hen mee naar binnen en in een flits
- - - LT.-:
Door de vensters In het frontpaneel zijn de drie rotornummering-instellingen zichtbaar.
De parkeerproblemen op en rond
de haven van Oudeschild blijven
de gemoederen bezighouden. On
langs wees havenmeester Kees de
Graaf op de overlast die de auto's
op de kade voor afmerende sche
pen veroorzaken. En ook het
Maritiem Museum dringt aan op
maatregelen. De parkeerperikelen
zijn een terugkerend agendapunt
tijdens het jaarlijks overleg tussen
de dorpscommissie en het college.
Dus beloofde wethouder Schilling
(verkeer) woensdag in 't Skiltje de
zaak nog eens kritisch te bekijken.
De wethouder zei er gelijk bij dat een
oplossing niet eenvoudig is. Een jaar
eerder had de bestuurder met enkele
ambtelijke adviseurs de zaak nog in
ogenschouw genomen „Het blijft een
probleempunt." Mogelijke optie is het
plaveien van het stukje groen langs
de Barentszstraat, maar dit kan in de
ogen van de buurtbewoners geen
genade vinden. Uit de zaal kwamen
ook andere suggesties. Maar van een
eensluidende oplossing was geen
sprake. Wellicht komt die er als het
besluit is gevallen of het PEN-bassm
al of niet bij de haven wordt getrok
ken. „Dan zullen we kijken welke
consequenties dat voor het parkeren
op de haven heeft", verzekerde bur
gemeester Van Rappard
Leegstand
Om ruimte te maken voor de auto'
riep hij omwonenden op de dorps
commissie in te seinen als onge
wenste zaken als boottrailers en zelfs
crosswagens langdurig worden ge
parkeerd.
De bewoners van de vissersplaats
hebben ook andere zorgen. Bijvoor
beeld over de langdurige leegstand
van huizen, zoals de Ruijterstraat 53.
Volgens de buurt leidt dat tot verwaar
lozing. Doede de Vries telde op een
morgen meer dan veertig kraaien die
uit de schoorsteen vlogen. „Die bees
ten zorgen voor pure overlast." Aan
de kraaien kon burgemeester Van
Rappard weinig doen, ongeoorloofde
leegstand beloofde hij spoedig aan te
pakken.
De verkeersremmers aan het Bol
werk kunnen veel Oudeschilders niet
bekoren. Ook niet nu de gemeente de
ronde palen door vierkante heeft ver
vangen. „Er gaat regelmatig een fiet
ser ondersteboven en er wordt nog
steeds gevaarlijk hard gereden." Vol
gens de dorpscommissie staan de
paaltjes ook te dicht bij een bocht,
waardoor de obstakels door grote
groepen te laat worden opgemerkt.
Verkeerswethouder Schilling nam de
kritiek ter harte. Hij beloofde de zaak
nog eens te bekijken en zijn licht op
te steken bij de verkeersadvies-
commissie.
Het kleiige voetbalveld aan de oost
kant van het dorp is 's winters te nat
en 's zomers veel te hard en te hob
belig. „Je kan je poten er wel op bre
ken", drong Dirk van Liere aan op
beter onderhoud, ,,'s Zomers wordt er
wel elke avond gevoetbald."
heeft de man de enigma weggej
die buiten was blijven staan. Hijis
knikkende knieën naar een vr
gegaan. De bedoeling was om
ding naar Londen te sturen,
voor het zover kwam was de oo
voorbij."
De Zoetermeerder toonde tegen
Does nog altijd wroeging over
'diefstal' omdat de twee soldaten
wel zeker zijn terechtgesteld we;
hun nalatigheid.
Trotse bezi
Het was Does al snel duidelijk
nabouwen van de enigma een bij
der lastig karwei zou worden, j
voor iemand met mijn koppige a
Er zaten zóveel palletjes en ding:
aan Hij vroeg de oude man of h,
apparaat kon overnemen. „Om
te gaan ben ik nu de trotse be;
van een enigmamachine!"
Does heeft het apparaat gerevisi
„Het is echt een originele, op
onderdelen staat hetzelfde si
nummer. Deze heeft vijf rotors. N
niet de marineversie. Wat ik erme
doen? Tja, dat weet ik nog niet.
boek schrijven9 Dat hebben gen
anderen al gedaan. Lezingen i
houden? Ja, dat zou ik wel wil
Does is een smakelijk verteller,
een boeiende uur zou kunnen ver
gen „Ach, ik weet niet of daar
hoefte aan is. Zo ja, dan moet me
maar bellen. En wie het ding eens
dichtbij wil bekijken uit persoon
interesse is ook welkom."
Wie zou denken dat het enig
verhaal voor Jan Does hiermee al
zijn, onderschat hem. „Die Koch
dat blijft me intrigeren. Wie was
man? Dat wordt een nieuw sp
verhaal."
De bekende schrijver en recen
Ronald Giphart verzorgt don
dag 13 november een lezing ir
openbare bibliotheek. Hij k
naar Texel op uitnodiging vai
bieb en de samenwerkende bi
handelaren, verenigd in de B<
werkers.
De in Utrecht wonende maa
Dordrecht opgegroeide Gip
(1965) besloot op zijn zevent»
dat hij schrijver zou worden. Né
zijn grote voorbeeld Jeroen Broui
wilde hij schrijven over de grote
ma's. maar toen dat niet direct li
meende hij dat het schrijvers;
toch niet voor hem was wegge!
Nadat Giphart zijn studie Nederl;
had afgebroken, werd hij nachtpo
in een Utrechts ziekenhuis. In dei
uren las hij veel en begon hij ook»
te schrijven, nu echter veel licht
tiger. Hij publiceerde enkele verh
in zijn eenmanstijdschriftje H
Gaudo. waarna uitgeverij Nijgh 8
Ditmar hem opmerkte en vroeg
roman te schrijven.
Hij debuteerde met Ik ook van
een zowel vrolijk als aangrijp
boek, dat wegens de hoeveel
seks nogal wat stof deed opwas
Er was echter ook veel lof en het»
bekroond met het Gouden Ezels
voor het best verkochte debuut
1992.
Een jaar later verschenen Giph
tweede roman Gip en (onder
pseudoniem Arnold Hitgrap) he
even spraakmakende Kwadt
Groot Literair Lees Kijk Knutsé
Doe Vakantieboek.
Ook daarna bleef hij publiceren,
der meer een tweetal verha
bundels. Bovendien schrijft hij ve
len voor het literaire voetbaltijdsc
Hard Gras. recensies voor Het Pi
en wekelijks een column vooi
Utrechts Nieuwsblad. Vorig jaan
scheen Gipharts derde rorr
Phileine zegt sorry.
In De Groene Amsterdammer
hij ooit een lid van de Generatie
genoemd, een generatie die zich
kenmerken door lamlendigh
Giphart verzette zich hardnekkij
gen deze betiteling en liet weten»
te moeten hebben van genets
denken.
In zijn lezing in de bibliotheek zal
schrijver waarschijnlijk hoofdzafe
spreken over zijn eigen werk. De:
is open vanaf 19.30 uur, een hall
later gaat Giphart van start Kaai
kosten ƒ7,50 en zijn verkrijgbaar
alle boekwerkersadressen
Wethouder Eelman (sport) kont-
niet helemaal tevreden stellen.,
veld heeft een andere status da'
sportterreinen elders gekregen. H
gewoon een trapveldje gewon
Voor het onderhoud is daardoor»
der geld beschikbaar." De wetho»
zegde geen grootschalige maakt
len toe, maar beloofde wel na tea
ken over kleinere ingrepen.
