Agrarische historie boeiend vastgelegd in goed gedocumenteerd boek
V
Auteur pleit voor
behoud stolpen
TEXELSE S COURANT
hl J
lAfAfAlAfAlASAlAfAl
DINSDAG 20 JULI 2010
DOOESN. A.B
Opmetmgstekemng van de boerderij De Nes door de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg.
De Westermannhoeve in De Westen ligt fraai in geaccidenteerd terrein zonder rommelige toestanden in de directe omgeving.
Wilma Eelman uit Den Burg
geeft in haar boek Boerenbouw-
kunst op Texel niet alleen een
bouwkundige beschrijving van
de agrarische gebouwen die in
de loop der eeuwen het land
schap domineerden, maar
beschrijft vooral de tijdsom
standigheden die bepalend
waren voor omvang, type en
materiaalgebruik. De ondertitel
450jaar boerderijbouw in relatie
tot de agrarische geschiedenis
en wooncultuur dekt dan ook
precies de lading. Het is een
agrarisch geschiedenisboek
over Texel.
Gedreven door nieuwsgierigheid
was de nu 56-jarige schrijfster
jaren bezig met het verzamelen
van gegevens en beeldmateriaal.
Haar belangstelling voor agrari
sche historie is mogelijk het gevolg
van de verhalen over 'vroeger' van
haar moeder Marietje Grisnich,
geboren op Johanneshoeve in de
Prins Hendrikpolder. Het leven van
de mensen die met vee en oogst in
één gebouw dicht bij de natuur
leefden, sprak tot haar verbeel
ding. Niet toevallig woont ze zelf in
een boerderij, Rozenburg bij Den
Burg, en praat ze veel met vorige
bewoners, zoals de zusjes Marrie,
Greetje en Corrie Kuip en Kees en
Nel (Hoekie) van Heerwaarden.
In 2002 raakte ze betrokken bij
activiteiten in het kader van Het
Jaar van de Boerderij van de
Noord-Hollandse boerderijenstich
ting. Ze nam de inventarisatie van
alle Texelse stolpboerderijen voor
haar rekening, wat betekende dat
ze het hele eiland uitkamde en
exact beeld van gebouw, inventa
ris en levende have. Hetzelfde
geldt voor de taxaties die halver
wege de zestiende eeuw werden
uitgevoerd voor de 'tiende pen
ning', een soort onroerendzaakbe-
lasting. Opmerkelijk was de hoge
waarde die aan enkele kapitale
stolpboerderijen werd toegekend:
twee tot vijf keer zo hoog als aan
het huis van de schout. Veel infor
matie leverden ook de landmeter-
De 'plee' stond in het kleinste kamertje
van de boerderij of in een aangebouwd
'hossie'. De foto werd jaren geleden
gemaakt in de boerderij Nieuwlanderweg
93 die wegens gebrek aan onderhoud
inmiddels in een puinhoop is
veranderd.
foto's maakte. Tot haar eigen ver
bazing werd daarbij duidelijk dat
het eiland niet minder dan 388
stolpen telt, de schapenboeten
meegerekend. 'Uiteindelijk waren
het er zelfs 389, want ik had de
Jelleboog in de Kantoorstraat in
Den Burg over het hoofd gezien.
Dat was een record, maar sinds
vorig jaar staan er in Enkhuizen
nog meer. Niet omdat er daar stol
pen zijn bijgekomen, maar omdat
die gemeente door fusie groter is
geworden.'
Het bleef niet bij inventariseren.
Eelman bracht dagen door in het
Noord-Hollands archief in Haar
lem, het Rijksarchief in Den Haag,
het prentenkabinet in Amsterdam
en andere bronnen van historisch
materiaal. Ze diepte daarbij talloze
feiten en feitjes op die betrekking
hebben op het boerenleven op
Texel en op de algemene historie
waarvan dat boerenleven de weer
slag ondervond. Over de aller
vroegste geschiedenis heeft arche
ologisch onderzoek het nodige aan
het licht gebracht. Twee eeuwen
voor de jaartelling moeten er meer
dan 65 boerenbedrijfjes zijn
geweest op het toenmalige Texel
met een bewoonbare oppervlakte
van niet veel meer dan 50 vierkante
kilometer. Ze stonden op natuurlij
ke hoogtes of op zelf opgeworpen
terpen.
Boedelbeschrijvingen uit de 17de,
18de en 19de eeuw geven een
Hendrik Lesage schilderde rond 1932 de oude boerderij van de gebroeders Koorn
nabij het Alloo. Nu staat daar Uit en Thuis
kaarten, waaruit onder meer bleek
dat de eerste stolpen op Texel
dateren van rond 1600. Op een
kaart van het Burger Nieuwland uit
1594 zijn drie langhuisstolpen te
zien.
Typerend voor de stolp is niet
alleen het piramidevormige dak,
maar vooral de vierkantconstructie
waarop dit dak rust. Daarom is ook
een schapenboet een stolp. Bin
nen het vierkant bevindt zich de
hooiberg, daar omheen de rijing
(deel), dorsvloer, stal en woning.
Het voor het Noord-Hollandse
landschap zo karakteristieke stolp-
model is voorgekomen uit boerde
rijen van heel andere constructie,
het langhuis, en kent diverse vari
anten zoals het model met aange
bouwd woonhuis dat op Texel sterk
vertegenwoordigd is. De aanwezi
ge wagendeur kan ingebouwd,
maar ook uitgebouwd zijn. Typisch
Texels is de witte boog die op de
wagendeur werd geschilderd. Op
Texel zijn ook stolpen waarbij het
vierkant niet in het midden staat.
Eén der gevels is er direct tegen
aan gebouwd (net als bij een scha
penboet) waardoor een heel ander
model is ontstaan, zoals De Kap-
berg aan de Rozendijk. Een sterke
afwijking van de piramidevorm
ontstond ook als een dubbel vier
kant werd toegepast, zoals bij de
Worsteltent, Hermanshoeve en De
Waddel. En dan zijn er de grootte-
verschillen: van de onaanzienlijke
boerenplaatsjes op de arme mien-
tgronden tot forse gebouwen zoals
Aurora bij De Koog.
In de jonge polders van Texel ver
rezen op initiatief van veelal ver
mogende mensen van buiten totaal
andere boerderijen van een type
dat in de streek van herkomst
gebruikelijk was, zoals Utopia,
Hunsingo, Katwijk, Capni en Gerar-
dus Majella. De boerderijen wer
den gebouwd in een tijd zonder
kranen, heftrucs en hoogwerkers.
Hoe men de vaak toch zware con
structies van de grond kreeg met
toepassing van hijsmast en kaap
stander, wordt in het boek begrij
pelijk uit de doeken gedaan. Vaak
werd hout gebruikt dat afkomstig
was van gestrande schepen. Mas
ten, ra's en andere scheepshout
zijn in veel gebouwen nog duidelijk
herkenbaar. De gevels werden
aanvankelijk opgetrokken uit zach
te, poreuze steen. De muren wer
den gewit om ze waterdicht te
maken. Bij de later toegepaste
donkere Belgische klinkers was
dat niet nodig.
Eelman heeft bij haar naspeurin
gen veel aandacht gegeven aan
details van bouw en inrichting. De
'makelaar' (de soms fraai uitge
zaagde plank op de topgevel) was
ooit een essentieel onderdeel van
de constructie, maar is er nu alleen
voor de sier. De schoorsteen van
de boerderij werd ook gebruikt om
vlees te roken. Ter hoogte van de
zolder bevond zich het spekluik,
dat van binnen was betimmerd
met zink om de kans op brand te
verkleinen. Ook de 'plee' (toilet)
passeert in woord en beeld de
revue, evenals de kelders die soms
veel ouder zijn dan de boerderij en
zelfs het beroemde AGA-fornuis
dat in de naoorlogse jaren het
warme centrum was van de woon
keuken.
Als gevolg van de schaalvergroting
in de landbouw werden de stolpen
plotseling totaal ongeschikt voor
de bedrijfsvoering zodat er andere,
grotere gebouwen bij werden gezet
die op hun beurt al weer gauw
moesten worden aangepast en uit
gebreid. Wilma Eelman heeft daar
alle begrip voor, maar wijst erop
dat het evengoed mogelijk is de
oorspronkelijke hoofdgebouwen
voor het Texelse landschap te
bewaren. Haar boek komt uit op
een moment dat de publieke
belangstelling voor cultureel erf
goed duidelijk groeit en kan dus in
goede aarde vallen. De afgelopen
jaren zijn veel stolpen opgeknapt
en zijn er zelfs stolpen in totale
nieuwbouw verrezen, zoals Eliza
beth aan de Westerweg, Ouder-
Amstel bij Oudeschild en De Mars
bij Den Burg. Tegelijkertijd verkeren
diverse stolpen in deerlijk verval.
Stimulerend overheidsbeleid kan
daar verandering in brengen, al zal
het toch vooral van de eigenaren
zelf moeten komen.
Eelman doet alvast een oproep tot
de architecten om alert te zijn. 'Bij
nieuwbouw en herstel moet wor
den gelet op de juiste verhoudin
gen, bijvoorbeeld tussen de hoogte
van de gevels en de omvang van
het totale gebouw. Liever geen
dakkapellen en andere storende
uitsteeksels en vooral oppassen
voor karakterloze franje. Houd het
sober.'
Wilma Eelman heeft met haar boek,
dat 463 pagina's telt en €53,95
kost, een goed gedocumenteerd
werk afgeleverd, dat ook voor niet-
ingewijden boeiend is. De aantrek
kelijkheid is mede te danken aan
de vele, schitterend afgedrukte illu
straties in de vorm van kaarten,
bouwtekeningen, oude en nieuwe
foto's en vooral de prachtig gere
produceerde tekeningen en schil
derijen van kunstenaars als Blok
van der Velden en Reinier Bakels.
Een aanrader dus.
Harry de Graaf
De gerestaureerde boerderij De Kamp aan de Hoornderweg.
Wilma Eelman in de tuin van haar eigen boerderij Rozenburg.
De Kapberg aan de Rozendijk is een stolp van afwijkend model. Aanvankelijk was
het alleen een schuur; later werd er een woning in gemaakt.
Het enige Makkumer tegeltableau dat bekend is van Texel dateert uit 1900. Voor
zover Wilma Eelman weet zijn de andere tegeltableaus in Texelse boerderijen
allemaal afkomstig uit Harlingen.
