Scriptie over Texelse walvisvaarders
Texelaars in 18de eeuw
in groepen op walvisvaart
TEXELSE 11 COURANT
VRIJDAG 23 NOVEMBER 2012
Texelaars waren wel actief in de
walvisvaart, maar in vergelijking
met Ameland, Terschelling en de
'Marsdiepdorpen' Helder en
Huisduinen stelde hun bijdrage
niet veel voor. Dat was jarenlang
de heersende opvatting onder
historici. Ten onrechte, volgens
Ineke Vonk-Uitgeest: 'In Den
Hoorn gingen in de achttiende
eeuw jaarlijks soms tientallen
mannen tegelijk op walvisjacht.
Een enorm aantal voor zo'n klein
dorp.'
Vonk deed haar bevindingen voor
de studie Maritieme Geschiedenis
aan de Universiteit Leiden, waar
voor ze onlangs de masteroplei-
ding voltooide. Voor de bijbeho
rende scriptie Texelse
walvisvaarders tussen ijsschotser
deed ze uitgebreid
onderzoek naar de
walvisvaart in de
achttiende eeuw. In
boeken, notariële
akten, monsterrol
len en andere
geschriften zocht ze
naar gegevens over
de herkomst van de commandeurs
(de kapiteins op een walvisvaarder)
en hun bemanningsleden, naar het
aantal reizen dat ze maakten, het
gebied waar ze joegen - rond
Spitsbergen of in Straat Davis, ten
oosten van Groenland -, het aantal
walvissen dat ze vingen, het aantal
vaten spek dat ze mee naar huis
namen, de rentabiliteit van hun
reizen, de rederijen waarvoor ze
werkten, de familierelaties tussen
de commandeurs, de religie die ze
aanhingen, hun huwelijkse staat,
de leeftijd waarop ze stierven, het
leven dat ze voor en na hun car
rière als walvisvaarder leidden, hun
vermogen, hun positie in de maat
schappij en vele andere gegevens.
Ineke en echtgenoot Adrie Vonk
zijn al jaren geïnteresseerd in wal
vissen, de jacht op deze dieren en
de geschiedenis ervan. 'Een jaar of
vijftien geleden las ik een boek van
Piet Dekker over de walvisvaart.
Dat onderwerp sprak me direct
aan. Van de Texelse namen die erin
stonden, ben ik nagegaan wie dat
waren. Inmiddels zie je onze passie
terug in het hele huis.'
Ze overdrijft niet. De woning in
Oudeschild hangt vol foto's en
schilderijen van walvissen, er staan
beelden, er liggen botten en zelfs
op de mokken waarin ze de koffie
serveert, staan afbeeldingen van
de grote zeezoogdieren. 'En dan
heb je onze verzameling in de
schuur hiernaast nog niet eens
gezien. We ontvangen geregeld
groepen mensen. Die reageren
allemaal even verbaasd.'
Vonk studeerde maritieme geschie
denis aan de Open Universiteit en
de universiteiten in Groningen en
Leiden. Haar masterstudie deed ze
in Leiden. Sinds de afronding van
haar masterscriptie staat Vonk
bekend als deskundige op het
gebied van de geschiedenis van de
Nederlandse walvisvaart. Het is
maar een klein vakgebied, hoor',
zegt ze bescheiden. 'Maar het is
waar dat er geen onderzoekers zijn
die zich helemaal hebben toege
legd op de walvisvaart. Ik ben bij
mijn onderzoek begeleid door pro
fessor Henk den Heijer. Hij is zelf
gespecialiseerd in de geschiedenis
van de West-Indische Compag-
w die op Texel gevonden zijn: 'De passie
Hoorn vijfentwintig. Vooral het
hoge aantal in De Koog heeft Vonk
verrast. 'Je leest overal dat De
Koog in die tijd als dorp weinig
voorstelde. Volgens de beschrijvin
gen was het niet meer dan een
kerk en een paar boerderijen. Pie-
ter van Cuyck beschreef De Koog
in 1780 als armzalig en kaal. Maar
twintig, dertig jaar eerder woonden
er nog commandeurs als Neeff,
Pronk en Dogger. Ze waren mis
schien niet heel rijk, maar slecht
hadden ze het zeker niet.'
Een commandeur zocht bij het
werven van bemanningsleden
vooral in eigen kring. Om de
gevaarlijke tocht tot een goed ein
de te brengen, moest hij blind op
zijn bemanning kunnen vertrou
wen. Hij had daarom het liefst een
broer, zoon, neef of buurman als
De belangrijkste aanleiding voor
haar scriptie vormden de passages
die Vonk steeds opnieuw in de
vakliteratuur tegenkwam en waarin
wordt gemeld dat Texel weliswaar
een rol in de walvisvaart heeft
gespeeld, maar dat deze slechts
marginaal was. 'Ik heb steeds
gedacht: oh ja, is dat zo? Toen ik
zelf ging speuren, ontdekte ik dat
veel onderzoekers elkaar alleen
maar hebben overgeschreven.'
Bij haar speurwerk door de origi
nele bronnen concludeerde Vonk
dat Helder en Huisduinen (samen
de 'Marsdiepdorpen' genoemd)
inderdaad ver boven de Waddenei
landen uitsteken, zowel wat betreft
het aantal commandeurs als de
reizen die ze maakten en de wal
vissen die ze vingen. De Texelse
inbreng was echter zeker niet ver
waarloosbaar. In totaal leverde ons
eiland in de achttiende eeuw 75
commandeurs, die ieder gemid
deld 9,6 reizen maakten. Dat is
meer dan de Terschellingers (8) en
maar iets minder dan de Amelan
ders. Gemiddeld vingen ze 3,1
walvis, meer dan de Terschellin
gers (2,7) en Amelanders (2,8).
Hoewel er in Den Hoorn iets meer
woonden dan in de andere dorpen,
waren de commandeurs afkomstig
van heel Texel. Zelfs in het kleine
De Waal hebben er twee gewoond.
In Oudeschild waren het er acht, in
Den Burg veertien, De Koog vijf
tien, Oosterend (inclusief Oost en
Nieuweschild) achttien en Den
stuurman, harpoenier, kok of kajuit
wachter. 'In Den Hoorn gingen in
de achttiende eeuw soms tiental
len mannen tegelijk op walvisjacht.
In totaal ging het wel om twee- tot
driehonderd Texelaars per jaar. En
dan had je daarnaast nog de ande
re zeevarenden, die op de handels
vaart voeren. De zee speelde toen
een veel belangrijkere rol in de
Texelse economie dan tegenwoor
dig. En er waren maar relatief wei
nig boeren.'
Vonk ontdekte dat succesvolle
commandeurs genoeg verdienden
om te investeren in huizen en land.
Er waren er ook die leningen aan
dorpsgenoten verstrekten en dus
als een soort bank fungeerden, wat
ongetwijfeld moet hebben bete
kend dat ze in een hoog aanzien
stonden en bij hun schuldenaren
misschien zelfs wel net zo geliefd
als gevreesd waren. Dat neemt niet
weg dat ook de commandeurs
tegenslagen kenden. Ze keerden
na een maandenlange reis soms
terug zonder ook maar één enkele
walvis te hebben gevangen, wat de
expeditie tot een dure grap maak
te.
Vier Texelaars maakten meer dan
dertig reizen naar het noordpool
gebied. Gerrit Smit uit Den Hoorn
was zelfs zesendertig keer com
mandeur. In aanmerking genomen
dat hij aan het begin van zijn car
rière ook een paar keer in een
lagere rang heeft gevaren, kun je
concluderen dat hij misschien wel
veertig keer op de walvisvaart is
geweest. 'Hij is ruim tachtig jaar
oud geworden. En hij was geen
uitzondering. Walvisvaarders
bereikten gemiddeld opvallend
hoge leeftijden. Zeker als je het
vergelijkt met Oost-lndiëvaarders.
Van de Texelse Oost-lndiëvaarders
overleed meer dan de helft al tij
dens de eerste reis.'
Onbeantwoord is voorlopig de
vraag hoe de doden aan boord
werden bewaard. 'Voor zover ik
kan nagaan, werden ze zoveel
mogelijk thuis begraven. De toch
ten duurden enkele maanden,
afhankelijk van het gebied waar ze
naar toe gingen. En ze vonden
altijd plaats in het voorjaar en de
zomer. Eerder of later kon niet,
want dan lag er te veel ijs. Ik ben
een voorbeeld tegengekomen van
een Texelaar die in mei aan boord
overleed en in augustus of septem
ber op Texel werd begraven. Bij de
lage temperaturen in het Noord
poolgebied kon je een lichaam
natuurlijk wel bewaren, maar je
moest er ook naartoe en weer
terug. Je had er ongeveer drie
weken voor nodig om naar Spits
bergen te varen en vier tot vijf
weken voor Straat Davis, aan de
westkant van Groenland. Hoe ze
dat precies deden, intrigeert me.'
Dat het sterftecijfer laag lag, was
mede te danken aan de samen
werking tussen de walvisvaarders.
Niet alleen gingen concurrerende
commandeurs soms met twee of
drie schepen achter een walvis aan
(waarbij de opbrengst gebroeder
lijk werd verdeeld), ook voor hun
veiligheid voeren ze vaak samen
op. 'Het waren gevaarlijke tochten.
Ook Texelse schepen zijn veronge
lukt, maar nooit met man en muis.
Zelfs niet in het rampjaar 1777,
toen heel veel schepen zonken.
Het schip van Jacob Bremer werd
door het ijs
gekraakt, maar hij
en al zijn beman
ningsleden kwamen
heelhuids thuis. Ze
waren aan boord
genomen op een
ander schip. Opval
lend is dat als een
Texelaar in problemen was, er altijd
een andere Texelaar kwam helpen,
ook al lagen er nog honderd sche
pen in de buurt. Dat zie je in de
visserij nog steeds. Als de TX1 in
problemen komt, komt bijvoor
beeld de TX38 helpen.'
Vonk heeft inmiddels contacten
over de uitgave van een populaire
versie van haar onderzoek. 'Die
wordt heel anders dan de weten
schappelijke scriptie. Met allemaal
leuke en bijzondere verhalen, want
daarvan ben ik er best veel tegen
gekomen. Over Pieter Dogger uit
Oosterend, bijvoorbeeld, toevallig
een voorvader van me. Ik ben hem
in meerdere aktes tegengekomen.
Hij moet een rissige man zijn
geweest. Een keer had hij z'n buur
man een pruik van het hoofd gesla
gen. Toen moest hij zijn excuses
aanbieden. Moet je nagaan, in
Oosterend liepen in die tijd dus
mensen met een pruik over straat.
Mooi is ook het verhaal van een
commandeur die bij zijn bruiloft bij
het uitgaan van de kerk met stenen
werd bekogeld. Dat kun je je nu
niet meer voorstellen. Maar zulke
verhalen maken mijn boek wel heel
levendig.'
Joop Rommets
Bijeenkomst over
hoogwaardig eiwit
De Vereniging voor Bedrijfs
voorlichting houdt maandag 26
november een bijeenkomst in
Stayokay aan de Haffelderweg
in Den Burg. Daar wordt gespro
ken op het op telen van hoog
waardig eiwit op eigen grond.
De weerstand tegen de import van
niet duurzaam geteelde soja neemt
toe. Bijgevolg ontstaat er belang
stelling voor alternatieven. Mede
door de stijgende invoerprijzen van
producten met een hoog eiwitge
halte worden de mogelijkheden om
deze zelf te telen, groter. Ook
omdat techniek en veredeling niet
hebben stilgestaan. Dit betekent
dat de gewassen ook door akker
bouwers geteeld kunnen worden.
Tevens wordt op deze bijeenkomst
gesproken over de meerwaarde
van voedselhennep voor vee. De
inleiding wordt verzorgd door
Jacob Veldhuizen van Agrifirm, de
bijeenkomst begint om 20.00 uur.
Eerste concert
kleinkoor Sinnin
In dorpshuis De Waldhoorn in
de Herenstraat in Den Hoorn
vindt woensdag 28 november
het eerste optreden van klein
koor Sinnin plaats.
Sinnin bestaat uit acht zangers,
medewerkers van het Maarten
huis, die drie- en vierstemmige
liederen uit verschillende culturen
zingen. Het programma van het
eerste concert bestaat vooral uit
liederen over verloren liefde en
afscheid van zoete zomerherinne-
ringen toen het leven zo veel mak
kelijker leek. Daarnaast is er plaats
voor een kwinkslag met een vro
lijke noot. Het concert, dat onge
veer een uur zal duren, begint om
19.30 uur. De toegang is gratis, bij
de uitgang wordt een inzameling
gehouden.
Sinterklaas
puzzelrit
Zondag 25 november houdt de
MAB Club een Sinterklaasrit.
Inschrijven kan vanaf 13.30 uur bij
Schoenmaker aan het Wezenland
in Den Burg en de start is om 14.00
uur. Onderweg kunnen kinderen
klompen en mijters tellen en na
afloop maakt Sinterklaas de uitslag
bekend. De rit wordt uitgezet door
Sjef en Ria Boom.
Kerkdiensten
Zondag 25 november
PROTESTANTSE KERK:
Laatste zondag van het kerkelijk jaar,
waarin de overledenen worden her-
Protestantse gemeente Den Burg:
9.30 u. ds. P.A. den Braaker, mmv de
cantorij.
Protestantse gemeente Waal,
Koog, Den Hoorn:
De Waal: dienst in De Koog.
De Koog: 10.00 u. ds. K.F. Klaassen.
Den Hoorn: dienst in De Koog.
Protestantse Waddengemeente
Texel:
Oosterend: 9.30 u. mw. K.M. Dijker-
De Cocksdorp: 11.00 u. ds. P.C. Bar
nard.
Oudeschild: 11.00 u. dhr. M.D. Kui-
Medische zorg
Artsen:
Voor spoedeisende medische
hulp in het weekend, op zon- en
feestdagen en van maandag tot
en met vrijdag van 17.00 tot
08.00 uur: Centrale Huisartsen
Post, tel. 321143.
Tandartsen: Voor spoedeisende
tandheelkundige hulp is via één
van de volgende telefoonnum-
Brand/Ambulance: Bij brand en
voor spoedeisend ambulancevervoer
bellen: 1-1-2. Of bel de Meldkamer
Noordholland-noord: 072- 5644444.
Politie: PHH-gebouw, Pontweg
104, Den Burg. Het bureau is op
maandag tot en met vrijdag van 9.00
tot 12.00 uur. Telefoon: 0900-8844.
In spoedeisende gevallen: 112.
Gevonden munitie: Bel de politie,
tel. 0900-8844.
Vermiste en gevonden huisdie
ren: Dierenpension Texel, Slufterweg
216, De Cocksdorp, tel. 311477,
www.dierenpensiontexel.nl
Dierenartsenpraktijk: Keesomlaan
11, Den Burg, tel. 312527.
Verslavingsproblemen: Voor hulp
bij problemen met alcohol, drugs of
Verwachte tijden van hoogwater
ter rede van Oudeschild.
Vrij. 23
Zat. 24
Zon. 25
Ma. 26
Din. 27
Woe. 28
03.05 e
04.24 e
05.34 E
06.25 E
07.20 E
08.06 E
08.20 E
8.26 u.
9.04 u.
19.35 u.
20.10 u.
20.35 u.
Aan het strand is het ongeveer een uur
eerder hoog water. Woensdag 28
november volle maan, vrijdag 30 novem
ber sspringtij. Zondag 25
op 8.22 uur, onder 16.33
TEXELSEtt»COlJRANT
LANGEVELD
Verschijnt op dinsdag en vrijdag
Spinbaan 6 1791 MC Den Burg
Telefoon 0222 - 36 26 20
Telefax 0222 - 32 30 00
E-mail redactie@texelsecourant.nl
Buiten werktijd:
Pip Barnard
Telefoon 06-23 57 65 73
Advertenties en abonnementen:
Spinbaan 6 1791 MC Den Burg
Telefoon 0222 - 36 26 00
Telefax 0222-31 41 11
E-mail info@lenr.nl
Per jaar €91,55 €89,15
Bij verzending naar het buitenland zijn
portokosten verschuldigd.
Beëindiging abonnement:
Uitsluitend schriftelijk en 4 weken voor
afloop van de abonnementsperiode.
GEREFORMEERDE GEMEENTE:
in kerkgebouw Schoolstraat, Ooste
rend: 10.00 u. en 16.00 u. lees-
dienst.
DOOPSGEZINDE GEMEENTE:
Kogerstraat, Den Burg: 10.00 u. ds.
H. Marseille, extra collecte Werk
groep Geweldloos Samenleven.
BAPTISTENGEMEENTE:
Julianastraat, Den Burg: 10.00 u. ds.
J. Folkerts.
ROOMS-KATHOLIEKE KERK:
Den Burg: 11.00 u. pastoor Granne-
man, herenkoor.
JEHOVAH'S GETUIGEN:
Noordwester 3, Den Burg: Openbare
lezing, 10.30 u.: Wandelt u met
God? Wachttorenstudie, 11.20 u.:
Jehovah roept zijn gelukkige volk
Denkertje
Vrijheid is het brood en de morgen
en de opgaande zon.
mers informatie te krijgen over
het pijnspreekuur op zaterdagen,
zon- en feestdagen. Tevens
wordt het ongevallennummer
vermeld. 313086; 314727;
314669; 312270 of 322008.
Apotheek: Weverstraat 95, Den
Burg; tel. 312112. Maandag t/m
vrijdag 8.00-17.30 u.; zaterdag
10.00-13.00 en 15.00-17.00 u.; zon
en feestdagen 11.00-12.00 en
16.00-17.00 u. Buiten die tijden
alleen voor spoedeisende gevallen.
andere verslavingen: bel tijdens kan
tooruren 319413 (De Nieuwe Skuul).
Anonieme Alcoholisten: dinsdag van
19.00 tot 21.00 uur in Den Helder, tel.
0223-642189 (vragen naar Ron).
Verslavingszorg: Brijder Versla
vingszorg Texel, PHH-gebouw, Pont-
weg 104, Den Burg. Voor inlichtin
gen, advies, consultatie en preventie,
tel. 0223-612306, www.brijder.nl.
Scouting Texel haalt zaterdag oud
papier op in de wijk Gasthuisstraat
(van Beatrixlaan tot Hogerstraat),
Gravenstraat (geen bedrijven), War
moesstraat, Schilderend (tot roton
de), Julianastraat, Keesomlaan.
Vrijdag
18.00 u. Radio Texel Actueel
19.00 u. Wilde vaart (H)
20.00 u. Music Machine
21.00 u. Almost Famoust
22.00 u. Radio Noord-Holland
Zaterdag
16.00 u. Wegdromen met een boek
17.00 u. Pietelepote
18.00 u. Marco FM
19.00 u. Radio Noord-Holland
Zondag
9.00 u. Klassiek op zondag
9.30 u. Kerkdienst vanuit Maartens
kerk, mw. Krista Mirjam Dijkerman,
laatste zondag van het kerkelijk jaar,
gedachtenisdienst.
11.00 u. Vlaswiek
12.00 u. Natuurwijzer
13.00 u. Noud draait deur (H)
14.00 u. Wilde vaart
15.00 u. Het uur van de Blues
16.00 u. Sportlokaal
18.00 u. Radio Noord-Holland
Maandag
18.00 u. Symphonica
19.00 u. Wegdromen met een boek
20.00 u. Natuurwijzer (H)
21.00 u. Reggae on the move
22.00 u. Radio Noord-Holland
Dinsdag
18.00 u. Radio Texel Actueel
19.00 u. De keuze van...
19.30 u. Raadscommissie. Recht-
streeke uitzending vanuit het
gemeentehuis.
Aansluitend Radio Noord-Holland
Woensdag
18.00 u. Eigenwijs en geheugen
steuntje
18.30 u. Overdenking door Kees
Dekkers
19.00 u. Verzoekplaten
20.00 u. Radio Noord-Holland
Donderdag
18.00 u. Country Time
19.00 u. Even bijpraten met...
20.00 u. De rommeltrommel van
Riet
21.00 u. Radio Noord-Holland
